I dashur profesor, për një varg rastësish dhe për të shmangur keqkuptime, lexova paraprakisht dhe po ashtu paraprakisht rashë dakord që t’i përgjigjem paralelisht shkrimit tuaj, të botuar sot në këtë gazetë.
Emri im është Sokol Balla. Por sa herë kaloj kufirin me Greqinë (një vend që e vizitoj shpesh, jo thjesht sepse jemi afër gjeografikisht), policët tuaj në pikën kufitare më pyesin për emrin e babait. Arsyeja është sepse një tjetër shqiptar, me emër si timin dhe mbiemër të ngjashëm (Bala) dhe me një ditëlindje të ngjashme me timen (unë 7. 5. 1973 dhe tjetri 8. 5. 1974), me sa duket do të ketë ndonjë problem të vogël me ligjet e vendit tuaj. Një herë, në aeroportin “Venizelos”, vetëm kur me shaka i tregova një foto timen me ministrin e Jashtëm të kohës në Greqi, profesor Kotzias-in, policët, të hutuar, më lanë të qetë duke më kërkuar ndjesë. Në fakt ata po bënin detyrën e tyre dhe po: ka shqiptarë që kanë probleme me ligjet në vendin tuaj. Por ka shumë policë dhe doganierë grekë, që kur kaloj rrugët kufitare tokësore, për shkak të punës sime, më njohin dhe më respektojnë. Por nuk ka qenë, e për fat të keq, akoma nuk është kështu për shumë shqiptarë atje që kanë një jetë tyren.
Ju me të drejtë shkruani se shqiptarët e brezit të dytë e të tretë sot janë të integruar në Greqi. Shumë prej tyre shkëlqejnë në shkolla si më të mirët, u jepet flamuri grek ta mbajnë ditën e parë të shkollës në Greqi, e prapë prindërve të tyre sot u mohohet akoma pasaporta greke dhe e drejta e votës. Sepse janë shqiptarë. Shumë prej tyre kanë emra të krishterë. I kanë ndërruar. Me të drejtë ju mund të thoni se e kanë bërë në vullnet të lirë. Por unë them e kanë bërë edhe për të marrë dokumentet e qëndrimit, që nuk i marrin dot, pa bekimin e Kishës.
Ju me të drejtë mund të thoni se Kisha është ende pjesë e shtetit tuaj. Te ne jo. Në këtë pikë kemi zgjedhur një model ndryshe nga tuajin dhe ne besojmë se ky joni është një model europian. Por ne e dimë se Greqia nuk është më një pengesë për ne në integrimin europian, megjithëse nuk ka qenë gjithmonë kështu. Ju përmendni, jo pa arsye Turqinë, e cila ndryshe nga Greqia thoni ju, kërkon të ringjallë frymën e një perandorie të re jo thjesht shpirtërore në vendet myslimane të Ballkanit, ku ju na radhisni edhe ne.
Shqipëria në fakt ka qenë një vend klinikisht ateist për gjysmë shekulli dhe ne nuk jemi shumë krenarë për këtë pjesë të errët të historisë. Ne ndjehemi në faj se regjimi komunist i asaj kohe vrau shumë priftërinj katolikë, disa klerikë myslimanë dhe ndonjë prift ortodoks, sepse ata bashkë me fenë, ruajtën dhe frymën e rezistencës ndaj diktaturës. Por ne sot nuk jemi vend mysliman. Shqipëria është një vend laik, ku feja bën punën e vet, pa iu ngatërruar shtetit, ndërsa shqiptarët kanë fe të ndryshme dhe ku numrat nuk kanë shumë rëndësi. E vërtetë, shumë e vërtetë që Turqia e ka merak të financojë në këtë vend më shumë për ndërtimin e xhamive dhe bën shumë mirë. Xhamitë janë shtëpitë e Zotit, siç janë kishat, dhe tani dhe ju keni xhami tuajën në mes të Athinës, bile Athinës së vjetër, në këmbët e Partenonit. Por turqit sot kanë gati 2 miliardë dollarë investime në Serbi. Dhe Serbia, siç e dini, nuk është një vend mysliman, bile as laik.
Ne po rindërtojmë raportin tonë me Zotin, sipas mënyrës sonë. Unë jam nga origjina mysliman, por djali im ka emër kelt katolik dhe vajza ime një emër të lashtë me origjinë nga Betlehemi, dhe askush nuk di ta ndajë nëse është kristian apo hebre. Por dy fëmijët e mi kanë lindur në Greqi dhe në pasaportën e tyre shqiptare shënohet “vendlindja: Athinë”.
Për policët shqiptarë kjo nuk përbën problem. As për policët grekë. Por nuk di nëse do të ishte kështu nëse do të kishin lindur në Parga apo Paramithi. Di që për një grua 90-vjeçare ky ishte një problem ca vite më parë. E pranoj në parim atë që shkruani, se këto ndjenja ndonjëherë “shkëmbehen në aksione politike”, por duhet të jemi më të sinqertë kur të kërkojmë t’i përgjigjemi pyetjes se i kujt është faji për këtë.
Unë si gazetar kam një raport patologjik me të vërtetën dhe besoj më shumë te kauzaliteti, sesa te kazualiteti. Unë ju lexova me entuziazëm se ju mendoni siç mendoj unë, se kemi shumë keqkuptime të kota mes nesh dhe se ju, ashtu si unë, besoni se grekë e shqiptarë janë popuj vëllezër e miq. Me të drejtë thoni se në këtë mes për ju ka rëndësi se si Shqipëria sillet me minoritetin (etnik thoni ju) grek. Por tezja ime (ndjesë pastë!) u martua 35 vjet me parë me një shqiptar, babai i të cilit ka lindur në Paramithi. Ata janë shqiptarë sigurisht, por e quajnë veten çamë, ashtu si unë e quaj veten “tiranas”, nga rajoni të cilit unë i përkas. Ju shkruani në letrën tuaj se nuk ekziston “çështja çame”. Ndërsa unë kam vetëm një pyetje për ju: Si nuk mund të ekzistojë çështja çame, ndërkohë që çamët ekzistojnë?
Kushërinjtë e mi të parë janë çamë. Dhe ata janë 33 dhe 23 vjeç. Çamëria ekziston te ta. Pra, siç thoshte një filozof i madh: “Unë jam, pra ekzistoj:. Burri i tezes sime thotë se kanë shumë prona në Paramithi, porse nuk i marrin dot ato. Shteti juaj ua ndalon. Po ju ndërkohë thoni se ai mund t’i drejtohet Gjykatës. E dyshoj këtë, ndërkohë që ju keni një definicion kolektiv për çamët si bashkëpunëtorë të nazizmit dhe ju e dini më mirë se unë, se ligjet e shtetit tuaj ua mohojnë të drejtën e pronës kolaboracionistëve. Se si mund të quhet një komunitet i tërë i tillë, ju duhet ta dini më mirë, sepse jeni një profesor i njohur në vendin tuaj, por njohuritë e mia legale më mjaftojnë të them me siguri se ligji njeh përgjegjësi individuale dhe jo kolektive. Ah dhe mos të harrojmë: ende formalisht në fuqi ne jemi në gjendje lufte.
Është një paradoks thoni ju në letrën tuaj, sepse ne jemi dy vende anëtare në NATO dhe ligji i luftës është i kapërcyer. Por edhe ju me Turqinë jeni gjithashtu në një paradoks, jeni të dy vende të NATO-s, dhe me tytat e armëve kthyer nga njëri-tjetri. Me ne nuk e keni këtë rrezik, por përderisa thoni që ligji i luftës është “obsolete”, mendoj që duhet ta hiqni vetë dhe s’ka nevojë ta përfshijmë në negociata mes nesh. Pasi, siç thoni vetë në letrën tuaj, Greqia kurrë nuk e ka përdorur pozitën e saj superiore (në BE apo NATO) për të kushtëzuar Shqipërinë. Dhe shqiptarët nuk vënë kushte, nuk kërkojnë privilegje. Thjesht kërkojnë barazi.
Meqë ju thoni që ligji grek ua garanton këtë shqiptarëve, atëherë le të bëjmë një kompromis: quajini shqiptarë dhe hiqni ligjin e luftës. Pasi disa këtu te ne thonë se ju e mbani, pikërisht se këtyre shqiptarëve që për ne janë dhe çamë, doni të mos u ktheni pronat. E shihni? Ja prova përse unë besoj te kauzaliteti dhe jo te rastësia dhe se si ju keni në dorë të më provoni gabim. Por nuk ndruaj se nuk është kështu dhe jam dakord me ju kur thoni se këto keqkuptime duhet t’i kapërcejmë sa më shpejt.
Këtë kërkoni dhe ju nga ne, kur vjen puna te minoriteti dhe kushtet që jo rrallë na i kujtoni, edhe kur nuk i quani të tilla. Sepse ju thoni se Greqia nuk u ka vënë kurrë kushte vendeve të Ballkanit, nisur nga pozita e saj superiore. Dhe unë mendoj se me kalimin e dekadave, Athina është kthyer në një pikë reference për interesat ballkanike, pavarësisht se në Shkup kanë ende një tjetër përshtypje për ato që ju nuk i quani kushte.
Kusht apo jo, nuk e di, por në mes të një krize tonën të brendshme politike vjet, ndërsa BE-ja na vendoste disa kushte, Kryeministri juaj i nderuar përmendi këtë fjalë, kur kërkoi vëmendje për minoritetin (etnik thoni ju) grek në Shqipëri. Dhe mendoj se ne duhet patjetër të respektojmë minoritetet, por minoriteti (etnik thoni ju) grek në Shqipëri nuk është thjesht minoritet. Ai është pjesë jona. I kemi në qeveri, në Parlament, në administratë, në media, në familje e shoqëri. Përfaqësimi i tyre politik është një shqetësim yni kombëtar, aq sa, veç tri partive te posaçme politike, minoritarët i gjen deputetë edhe në partitë “shqiptare”, dhe më besoni, nuk ndihen hiç keq aty. Në Greqi ndërkohë jetojnë 1 milion shqiptarë. Një grua shqiptare tentoi të zgjidhej në Parlamentin tuaj, por nuk mundi. Kështu i ndodhi sepse zgjodhi partinë e gabuar, apo se ishte me origjinë shqiptare, këtë nuk e di Akoma me siguri. Di me siguri se nëse gati 1 milion shqiptarë që jetojnë në mënyrë të rregullt në Greqi do të kishin të drejtë vote, me siguri do të kishin dhe ata, së paku në pushtetin lokal, përfaqësuesit e tyre. Ashtu siç i kanë për shembull në Itali, ku janë zgjedhur për shkak të numrave. Apo në Belgjikë e Suedi, ku janë votuar për shkak të cilësive dhe barazisë së mundësisë. A thua ka ndodhur kështu edhe në Greqi? Ndoshta, por derisa s’kam dëgjuar, me siguri që nuk është një fenomen. Ndërsa te ne në 2015-ën, kur u bë Reforma Administrative, disa njësi lokale u përcaktuan me “zor”, vetëm që të respektohej përfaqësim adekuat minoritar në pushtet lokal. Në ekranet tona vjen falas sinjali i dy–tri televizioneve greke. A keni menduar ndonjëherë përse nuk ka një televizion shqiptar në platformat tuaja në Greqi?
Sigurisht që ka probleme. Kohë më parë një i ri minoritar u vra në përpjekje me Policinë shqiptare në një fshat në Dropull. Por ju siguroj si gazetar nga pamjet që patëm siguruar atëherë, i ndjeri djalë e kërkoi këtë përplasje, e cila u bë fatale, jo për fjalët që ai tha, por për armët që ai përdori.
Ai përdori të njëjtat fjalë, për të cilat ju në fakt, idhujt e tij politikë i burgosët 13 vjet në burg, dhjetë ditë më parë në Athinë. Dhe unë mendoj se në parim, çka është e keqe për ju politikisht në Athinë, s’mund të jetë e mirë për ne në Dropull. Dhe Dropulli është një nga zonat më të bukura të Shqipërisë, ku flitet kryesisht greqisht, por votohet shqip. Shqip, e them në sensin e shtetit dhe jo të kombësisë. Ndryshe nga ju, ne i kemi këto dy gjera të ndara dhe nuk kemi asnjë kompleks për këtë. Ndaj një “Jorgo” në Dropull s’do të kthehet kurrë në “Isuf”. Dhe as nuk do të ketë kurrë nevojë. Këtë përgjigje të pakërkuar, por të domosdoshme, jam kujdesur që ta shkruaj për një lexues grek. Dhe kështu do të vazhdoj dhe kur t’ju kthej një përgjigje të pakërkuar për çështjen e pazgjidhur të kufirit detar mes nesh. E di që ju e mbyllët çështjen me shumë vonesë me Italinë, se jeni në përplasje të fortë me Turqinë dhe se e keni ende të pazgjidhur me Shqipërinë.
Shumë probleme të pazgjidhura keni dhe vërtet ka ardhur koha t’i lini pas. Me shumë të drejtë konstatoni se marrëveshja e vitit 2009 u kundërshtua nga ata që janë në qeveri sot dhe se një negociatë gati e suksesshme mes qeverisë tonë sot dhe Athinës kundërshtohet nga ata që e firmosën vetë, në vitin 2009. Por besoj, si studiues duhet t’ju kenë bindur këto fakte, se asgjë s’ka prapavijë nacionaliste, por thjesht politike. Edhe Sali Berisha, i cili në 1995-ën arrestonte minoritarë dhe i trajtonte si të burgosur kriminelë dhe politikë, bën pak shaka kur akuzon se pas rrëzimit të marrëveshjes së detit në Gjykatën tonë Kushtetuese në vitin 2010, ishte dora e Erdogan. Në fakt Gjykata Kushtetuese e vitit 2010 ishte totalisht nën kontroll dhe nën ndikim të Sali Berishës, në atë kohë Kryeministër fuqiplotë.
Arsyet përse ata gjykatës vendosën të ngrihen formalisht kundër shefit të tyre politik, i dinë vetë ata. Ndoshta i di dhe zoti Berisha, i cili lojën me dy porta e ka një hobby personal. Ndërsa ndërgjegjes së atyre gjykatësve unë nuk i besoj dot, i dashur miku im grek. As kur disa i vlerësojnë si patriotë. Ata që morën atë vendim një dekadë më parë, sot janë të gjithë të shkarkuar, si të padenjë për togën e gjykatësit. Sepse Shqipëria po ndryshon, i dashur mik. Duke u bërë më dinjitoze dhe duke shtuar respektin për veten. Dhe kjo s’do të thotë se po bëhemi nacionalistë. Jo. Thjesht ndihemi më të barabartë apo më të ngjashëm me europianët, përfshirë edhe grekët, si pjesë e tyre e mirë. Nacionalistit edhe ne i kemi gjetur një shprehje që e përdorni edhe ju.
E quajmë “maskara” dhe të tillë ka akoma nën strehën e tij, po nuk i ndjekin shumë njerëz. Sepse nuk kemi nevojë. Sepse dhe ju keni ndryshuar përballë nesh. Nuk di ta ndaj nëse është meritë juaja më shumë apo jona, por e dini që kjo s’ka shumë rëndësi? Nuk di sa e ndiqni sportin, po ishte aq bukur kur pashë pak ditë më parë Kosovën (të cilën shpresoj Greqia ta njohë sa më shpejt) të luante në Stadiumin Olimpik në Maroussi, vetëm 500 metra larg Egyia-s, maternitetit ku lindën fëmijët e mi. 10-15 vjet më parë Greqia zgjidhte të ndeshej me Shqipërinë në arena gladiatorësh dhe vende të izoluara si Kreta, ndërkohë që në Athinë, nëse shënonte gol Shqipëria, vritej me siguri së paku një shqiptar. Sot jo. Ja pra që keni ndryshuar edhe ju.
Jam shumë i lumtur kur sugjeroni se nëse nuk arrijmë një marrëveshje (por unë besoj se do ta arrijmë), me qetësi t’i drejtohemi së bashku Gjykatës Ndërkombëtare, ku ta zgjidhim çështjen e detit të përbashkët, si njerëz. Sa bukur: si njerëz! Sepse jemi njëlloj, profesor. Ne kemi shumë ç‘të mësojmë nga ju, siç mësoi gjithë bota, demokracinë, politikën, ligjërimin, filozofinë, artin dhe teatrin nga paraardhësit tuaj të lashtë. Një miku im më ka treguar se ndërsa dëgjonte një dramë në Athinë, në greqishten e vjetër, ajo tingëllonte shumë me shqipen tonë të bukur, të fortë dhe të ashpër.
Sa herë shkoj me makinë në Athinë dhe futem në “Kakia Skala” apo kaloj nga Kineta, sa herë shkel në Plaka, marr frymë thellë dhe buzëqesh me fjalët tona shqipe që ju i përdorni pa kompleks (besoj), dhe më shtohet shpresa dhe besimi, se nuk do të na duhet të presim të vdesin disa breza mërish dhe plagësh, për të zgjidhur si njerëz mosmarrëveshjet që na kanë mbetur dhe të vazhdojmë të bashkëjetojmë, jo si dënim i natyrës që na vuri fqinj të përjetshëm, por si pjesëtarë të përbashkët, të vullnetshëm dhe të dëshirueshëm, të së njëjtës familje, asaj EUROPIANE.
Dhe në fund, më lejoni të jem pak xheloz për ju: shumë do të kisha dashur që ky shkrim imi të botohej ne “Kathimerini”, siç botohet sot shkrimi juaj në gazetat më të rëndësishme shqiptare sot. Por për këtë, mesa duket, do të na duhet të presim edhe pak. Koha nuk rrjedh njëlloj për të gjithë. Yassas
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
