Askush nuk duhet të habitet nga shqetësimet e fundit ekonomike dhe financiare të Turqisë. Kriza e trefishtë e vendit (valuta, bankat dhe borxhi sovran) ka shpalosur për vite me rradhë. Nëse kjo trazirë ekonomike do të nxisë trazira politike është tani një pyetje e debatuar gjerësisht.
Inflacioni i lartë i zgjatur dhe defiçitet në zgjerim po ndiqnin ekonominë turke edhe para goditjes së pandemisë COVID-19. Për më shumë se një dekadë, pritjet e inflacionit kanë tejkaluar objektivin prej 5% me më shumë se gjysmën. Dhe lira turke është zhvlerësuar ndaj dollarit amerikan që nga fundi i vitit 2017, me një rënie prej 20% në gusht 2018. Akomodimi i politikës agresive gjatë pandemisë, një përzierje e paqëndrueshme e politikave që mbështetej në rritjen e tepërt të kredisë dhe shitja e rezervave të valutës së huaj të bankës qendrore (FX) për të kompensuar ndikimin e daljeve të kapitalit krijuan dobësi të mëtejshme. Kjo çoi në një humbje të mëtejshme 40% të vlerës së lira që nga janari i kaluar.
Në nëntor, Presidenti Rexhep Tajip Erdogan emëroi një ministër të ri të financave dhe guvernator të bankës qendrore. Më pas, kuadri i politikës monetare të vendit iu nënshtrua një normalizimi të vonuar (me një rritje kumulative të normës prej 675 pikë bazë në dy muaj), dhe lira fitoi 10% të vlerës së saj të humbur deri në fund të vitit.
Turqia miratoi një regjim të shënjestrimit të inflacionit, sipas të cilit normat e politikës nuk duhet të rregullohen në vlerësimin ose zhvlerësimin e monedhës inxhinierike, ose në përgjigje të goditjeve të jashtme, të tilla si COVID-19, që çojnë në daljet e kapitalit.
Tregjet financiare janë largpamëse dhe e dinë që inflacioni mund të menaxhohet vetëm përmes politikës monetare të besueshme. Pra, pse tregjet nuk çmuan në një zhvlerësim të mprehtë të lirës shumë më herët? Përgjigja qëndron në rëndësinë e derdhjeve të politikës monetare të SHBA për tregjet në zhvillim. Likuiditeti i bollshëm global i dollarit i krijuar nga normat e ulëta të interesit të SHBA nënkuptonte akses të lehtë në valutë për bankat e tregut në zhvillim, duke përfshirë kosto më të ulëta të huamarrjes.
Duke pasur këtë në mendje, kriza e ngadaltë e Turqisë mund të ndahet në tre faza. Gjatë fazës para-COVID, lira u zhvlerësua ngadalë pasi problemet themelore strukturore mbetën të pa adresuara dhe shënjestrimi i inflacionit nuk ishte një përparësi e lartë. Aftësia e bankave turke për të marrë hua lehtësisht në tregjet ndërkombëtare përjashtoi një nënçmim akoma më të mprehtë të monedhës.
Faza e dytë e krizës filloi kur goditja e pandemisë në mars të këtij viti. Turqia (si vendet e tjera) fillimisht u përgjigj me akomodim monetar dhe fiskal. Por politika monetare ekspansioniste shpejt arriti kufijtë e saj. Rënia e normave të interesit nën normën dyshifrore të inflacionit shkaktoi dollarizim, me neveri të brendshme dhe të huaj ndaj aktiveve të shprehura në lira duke çuar në zhvlerësim më të ashpër të monedhës, të cilën Turqia u përpoq pa sukses duke shitur afërsisht 130 miliardë dollarë rezerva FX.
Por edhe nëse Banka Qendrore e Republikës së Turqisë (CBRT) do të kishte më shumë rezerva FX me të cilat do të mbështeste lira, rezultati nuk do të kishte qenë ndryshe. Përfundimisht, monedhës do t’i duhej t’i nënshtrohej një korrigjimi të mprehtë sapo tregjet financiare me çmim në rrezikun e vendit të Turqisë, përveç rrezikut të monedhës. Një vend që mbaron me rezervat e valutave valutore, në parim, mund të marrë hua në tregjet ndërkombëtare dhe të vazhdojë të ndërhyjë për të menaxhuar paqëndrueshmërinë e monedhës së vet. Në fakt, në kohë të pasigurisë globale në rritje, është më lirë të huazosh në valutë sesa në monedhën vendase.
Por Turqia nuk përfitoi domosdoshmërisht nga kostot e ulëta të huamarrjes. Ndërsa rreziku i vendit u rrit dhe bilancet e bankave u përkeqësuan, u bë më e vështirë për të marrë hua nga jashtë në valutë. Me rezervat e valutave të huaja që shiten përmes bankave për të zbutur zhvlerësimin dhe familjet që rritin depozitat e tyre në valutë në përgjigje të rritjes së inflacionit, mospërputhja e valutave në bilancet e bankave u rrit shpejt. Dollarizimi fitoi tërheqje ndërsa vazhdoi pandemia, me depozitat në valutë të rezidentëve që përshpejtonin veçanërisht me shpejtësi në fillim të gushtit – duke rritur kështu detyrimet e valutave të bankave ndaj familjeve vendase.
Për të zvogëluar mospërputhjen e tyre të valutave të huaja, bankat shtetërore duhet ose të rrisin huatë e tyre valutore ndaj firmave (duke stabilizuar kështu anën e aseteve) ose të ulin huazimet e tyre valutore nga të dy, familjet vendase dhe kreditorët e huaj (duke stabilizuar anën e detyrimit). Bankat nuk mund të zvogëlojnë menjëherë borxhin e tyre të valutave të huaja, sepse ata kanë nevojë për të shlyer ose përvetësuar detyrimet e mëdha ekzistuese. Dhe edhe pse kreditë valutore janë më të lira, firmat turke kanë frikë se mund të përpiqen të gjenerojnë mjaft të ardhura nga valutat e para për t’i ripaguar ato. Kështu, do të jetë e vështirë për bankat të përmirësojnë pozicionin e tyre të valutës ndërkohë që shesin ende rezerva për të mbështetur lirën.
Kjo përzierje e paqëndrueshme e politikave ka rritur rrezikun e vendit të Turqisë, siç është e dukshme në spread-et e ngritura të parazgjedhur të kredisë. Bankat nuk mund të krijojnë një ekuilibër midis kurseve të këmbimit dhe normave të interesit në një vend me fluks të kapitalit të liberalizuar, ku kushtet e financimit të bankave ndikohen jo vetëm nga mjedisi financiar global, por edhe nga rreziku i vendit. Përdorimi i bankave për këtë qëllim, në vend të zbatimit të politikave të besueshme fiskale dhe monetare, shkatërron ekuilibrat e brendshëm dhe të jashtëm ekonomik.
Tani, kriza turke është në fazën e saj të tretë, me politikëbërësit që fillojnë të normalizojnë politikën monetare duke rritur normat e politikës. CBRT ngriti normën e saj të interesit me dy pikë përqindje në shtator. Por banka nuk e plotësoi ciklin e saj të shtrëngimit me një rritje tjetër të normës në tetor, përkundrazi rritja e normave të interesit në mënyrë implicite përmes operacioneve të likuiditetit. Kjo përforcoi pikëpamjen se politikëbërësit nuk janë të gatshëm ose të paaftë për të adresuar sfidat më urgjente me të cilat përballen. Përgjigja e pafavorshme e tregut, shoqëruar me rezerva të pamjaftueshme të bankës qendrore për të kompensuar presionin, shkaktoi ngjarjet që çuan në zëvendësimin e ekipit ekonomik.
Guvernatori i ri CBRT dhe ministri i financave kanë këmbëngulur se shënjestrimi i inflacionit do të jetë një përparësi për Turqinë. Megjithatë, politika monetare e vendit do të ndikohet përfundimisht nga Erdogan, i cili shpesh ka përsëritur besimin e tij se normat e larta të interesit shkaktojnë inflacion. Çfarë do të ndodhë pasi tregjet financiare të stabilizohen? A do të mbajë CBRT qëndrimin e tij më të ngushtë, në përputhje me shënjestrimin e inflacionit ortodoks, ose do të marrë në konsideratë uljen e normave në një përpjekje për të “ulur” inflacionin, pas sugjerimeve të Erdoganit?
Investitorët po i kushtojnë vëmendje. Nëse qëndrimi i politikës më të ngushtë të Turqisë provon të jetë një përpjekje e njëhershme në stabilizimin e kursit të këmbimit dhe vendi ul normat e interesit në muajt e ardhshëm në një përpjekje për të ulur normën e inflacionit, kriza e tij e ngadaltë do të vazhdojë pa dyshim.
/Përkthyer dhe përkthyer për Konica.al nga Project Syndicate
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Çfarë po ndodh në tregjet monetare?
Çfarë fshihet pas diplomacisë së Erdoganit?
