Nga Toby Levy
Këto ditë, jam mërzitur pak. Ecjet në shëtitore janë shpëtim jete. Banoj dy blloqe larg nga shëtitorja buzë detit. Mund të eci më këmbë për në Konei Ajland nëse dua. Shkoj vetëm. Kam disa miq këtu. Dikur luanim letra, një herë në javë. Por kur erdhi Covid, vajza ime këmbënguli, “Nuk mund të rrini në një dhomë!” Tani flas në telefon. Lexoj. Nipërit më bëjnë thirrje nga Zoom. Edhe unë e përdor pak Zoom-in për të ligjëruar rreth Muzeut të Trashëgimisë Hebraike.
Vijoj të jem e zënë me punë dhe kjo më ndihmon. Përpiqem të mos dorëzohem. Ajo që ligështon është se po humbas një vit. Më shqetëson. Jam 87 vjeçe dhe kam humbur pothuajse një vit të plotë.
Po bëj gjithçka mundem për të qenë në kontakt me njerëz, të lë ndikimin tim. Edhe tani, mes Covid, u tregoj historinë time shkollave dhe audiencave që muzeu organizon për mua, nga Zoom.
Ja çfarë u them: Kam lindur në vitin 1933 në një qytet të vogël të quajtur Chodorow, tani Khodoriv, rreth 30 minuta me makinë nga Lvov, tani Lviv, në atë që ishte atëherë Polonia dhe tani është Ukraina. Ne jetonim në qendër të qytetit, në shtëpinë e tim gjyshi. Rusët pushtuan qytetin nga 1939 në 1941, pastaj gjermanët nga 1941 në 1944.
Babai im ishte shumë i pëlqyer në qytet nga hebrenjtë dhe jo-hebrenjtë. Një ditë në fillim të vitit 1942, dikush erdhi tek ai dhe i tha: “Moshe, do të ketë vrasje të mëdha. Më mirë të gjesh një vend për t’u fshehur”. Kështu babai ndërtoi një vend për t’u fshehur në bodrum. Gjyshi nuk donte të vinte. U vra në kuzhinë; e dëgjuam.
Jo shumë kohë pas kësaj, gjermanët thanë se do të zhvendosnin hebrenjtë e mbetur në getot e Lvov, kështu që im atë dhe tezja kërkuan dikë për të na fshehur përgjithmonë. Ata gjetën Stefaninë, e cila kishte një shtëpi në rrugën kryesore, me kopsht dhe hambar.
Ajo kishte një jetë që i njihte prindërit e mi. Babai ndërtoi një mur brenda në hambar dhe një vend ku fshiheshin nëntë vetë e ku ne flinim si sardele. Ishte vetëm katër me pesë metra. Derrat dhe pulat ishin në njërën anë dhe ne në anën tjetër: prindërit e mi, tezja dhe ungji, gjyshja ime nga nëna dhe katër fëmijë, të moshave 4, 6, 8 dhe 12 vjeç.
Përfundimisht, me ndihmën e djalit 16-vjeçar të Stefanisë, ata e zgjeruan pak hapësirën dhe krijuan një mënyrë që fëmijët të shihnin. Aty kalova dy vitet e ardhshme. Kur ligështohem mendoj gjithnjë për djalin, sepse kur Stefania kishte frikë të vazhdonte të na fshihte, ai këmbënguli të qëndronim.
Kishim morra. Kishim minj. Por çdo ditë në hambar ishte një mrekulli. Nuk jam një person normal. Jam një fëmijë mrekulli. Shumica e hebrenjve të Chodorow-it nuk u kthyen më.
Kështu që kur shpërtheu koronavirusi, mendova, “Unë jam një mrekulli. Do t’ia dal. Duhet ta bëj.”
Gjatë luftës, ne nuk e dinim nëse do t’ia hidhnim edhe një ditë. Nuk kisha kurrfarë lirie. Nuk mund të flisja me zë të lartë, nuk mund të qeshja, nuk mund të qaja.
Por tani, mund ta ndiej lirinë. Rri pranë dritares dhe kundroj jashtë. Gjëja e parë që bëj në mëngjes është të hedh sytë e të shoh botën. Jam gjallë. Kam ushqim, dal jashtë, bëj shëtitje, bëj pazar. Dhe kujtohem: Askush nuk do të më vrasë. Akoma lexoj. Gatuaj pak. Psonis pak. Kam mësuar kompjuterin. Zgjidh enigma.
Ndonjëherë ndiej se po humbas. Një vit i plotë është zhdukur. Kam humbur fëmijërinë, nuk i pata kurrë vitet e adoleshencës. Dhe tani, në pleqërinë time, kjo po më shkurton jetën me një vit. Nuk më kanë mbetur aq shumë vite.
Mënyra se si kemi jetuar këtë vit do të thotë se kam humbur shumë mundësi për të ligjëruar, për t’u treguar më shumë njerëzve historinë time, t’i lë të më shohin dhe të dinë se Holokausti i ka ndodhur një personi të vërtetë, e cila qëndron para tyre sot. Është e rëndësishme.
Kam frikë se nuk do të jem në formën që isha një vit më parë. Kur kjo filloi në mars, një nga nipërit dhe mbesat e mia, i cili jeton në Nju Xhersi, shkoi në Majn me gruan; nuk u kthyen më. Ata u bënë me djalë dhe unë e kam parë vetëm në Zoom. Ky fëmijë nuk do të më njohë kurrë. Kjo është humbje.
Disa nga ato që më mungojnë janë kaq të thjeshta. Kam një mik që e kam njohur në sinagogë. Ne do të bënim një udhëtim, nëse do të kishim mundësi, me makinë. Kudo! Do të shkoja në Florida. Mbase edhe në Izrael, për disa javë. Por, tani jo. Pra, përsëri, kjo ma ka shkurtuar jetën. Kjo është ankesa ime më e madhe.
E kuptoj frikën që kanë njerëzit dhe e kuptoj që duhet të kujdesemi. Por ankthi i koronavirusit nuk ka të krahasuar me terrorin që ndjeva kur isha fëmijë. Ishte një frikë pa kufij. Kjo do të marrë fund dhe tashmë jam duke menduar, duke planifikuar se ku do të shkoj së pari, çfarë do të bëj, kur kjo të ketë marrë fund.(New York Times, gazeta Si)
*Toby Levy është një llogaritare në pension dhe një docente vullnetare për Muzeun e Trashëgimisë Hebraike.
