Përktheu nga origjinali Mira Meksi
Natën e 14 marsit të vitit 1939, në një apartament në rrugën Zeltnergasse në Pragë, Jaromir Hladik-u autor i tragjedisë së pambaruar Armiqtë, i veprës Mbrojtje e përjetësisë dhe i një analize mbi burimet jo-tëdrejtëpërdrejta çifute të Jakob Boehme-s, pa në ëndërr një ndeshje të gjatë shahu. Nuk luanin dy vetë, por dy familje të shquara. Ndeshja kish filluar përpara shumë shekujsh. Askujt nuk i kujtohej çmimi i lojës, por pëshpëritej se qe i madh e ndoshta i pafund; gurët dhe tabela e shahut ndodheshin në një kullë të fshehtë. Jaromir-i (në ëndërr) ishte djali i madh i njerës nga familjet kundërshtare. Orët gjëmonin çastin e fillimit të lojës – çast që s’mund të shtyhej dot më: ëndërruesi bridhte nëpër rërat e nje shkretëtire me shi dhe nuk arrinte dot të kujtonte as figurat dhe as rregullat e lojës së shahut. Në këtë pikë u zgjua. Zhaurrima e shiut dhe orët e tmerrshme pushuan. Nga Zelternegasse ngjitej një zhurmë ritmike dhe e njëzëshme, e cila pritej nga disa zëra urdhërues
Kishte zbardhur dita; pararoja e blinduar e Reich-ut të Tretë po hynte në Pragë.
Në ditën e nëntëmbëdhjetë autoritetet morën një denoncim; po në nëntëmbëdhjetë, në muzg, Jaromir Hladik-u u arrestua. E shpunë në një kazermë të bardhë e të sterilizuar, në bregun tjetër të Moldau-t. Nuk mundi të kundërshtonte dot asnjë nga akuzat e Gestapos: mbiemri i tij nga nëna ishte Jaroslavski, kishte gjak çifut, studimi i tij mbi veprën e Boehmes mbante erë hebraizmi dhe firma e tij mbyllte një protestë kundër Anschluss-it. Në 1928 kishte përkthyer Sepher Yezirah-un për shtëpinë botuese Hermann Barsdorf. Katalogu proliks i kësaj shtëpie botuese e kishte ekzagjeruar, për motive komerciale, famën e përkthyesit; këtë katalog shfletoi Julius Rothe, një nga shefat që kishte në dorë fatin e Hladik-ut. S’ka njeri që të mos i besojë lehtë gjërat që nuk janë të zanatit të tij: mjaftuan dy a tri mbiemra të shkruar me gërma gotike që Julius Rothe të bindej për superioritetin e Hladik-ut dhe të vendoste ta dënonte me vdekje, pour encourager les autres1. Ekzekutimi i vendimit u la për më 29 mars në orën 9 të mëngjesit. Kjo shtyrje e afatit (rëndësinë e së cilës lexuesi do ta vlerësojë më pas) i dedikohej dëshirës administrative për të vepruar në mënyrë pavetore dhe pa ngut, ashtu siç veprojnë bimët dhe planetet.
Në fillim Hladik-u u tmerrua. Mendoi se litari, sëpata apo thika nuk kishin për ta llahtarisur aq sa pushkatimi, i cili i ngjante i padurueshëm. Më kot u rrek t’ia mbushte mendjen vetes se i frikshëm qe vetëm akti i përgjithshëm i vdekjes dhe jo rrethanat konkrete. Nuk lodhej së imagjinuari tërë këto rrethana: në mënyrë krejt absurde arrinte t’i shkonte nëpër mend të gjitha variantet. E afronte pafundësisht procesin, që nga agu i pagjumë deri te breshërima misterioze. Përpara ditës që kish paracaktuar Julius Rothe, vdiq nga qindra lloje vdekjesh, në oborre me kënde që i kishin të gjitha format gjeometrike, i pushkatuar nga ushtarë të ndryshëm që u lëvizte numri gjithësaherë e që herë e vrisnin që nga larg dhe herë që nga shumë afër. I përballonte me një tmerr të vërtetë (ndoshta me një guxim të vërtetë) këto pushkatime imagjinare; çdo gjasmim zgjaste disa sekonda; kur mbyllej rrethi, Jaromir-i, kthehej pambarimisht në vigjiljet drithëruese të vdekjes së tij. Më pas mendoi se realiteti nuk para përkon me parashikimet; me një logjikë perverse arriti në përfundimin se po të parashikosh një detaj të rrethanave do të thotë ta parandalosh atë. Besnik i kësaj magjie të vakët, shpikte, me qëllim që të mos bënin vaki, rreziqe mizore; natyrisht, në fund zinte e tmerrohej nga frika se këto rreziqe mund të qenë profetike. Natën, i mjerë, arrinte të krijonte një lloj sigurie te substanca arratisëse e kohës. E dinte se kjo substancë po rrokullisej drejt agut të ditës 29. Logjikonte zëlartë: Tani është nata e datës 22. Sa të zgjasë kjo natë (dhe gjashtë të tjera si kjo) jam i paprekshëm, i pavdekshëm. Mendonte se netët me ëndrra ishin pishina të thella dhe të errëta ku mund të zhytej. Shpesh e dëshironte me shpirt breshërimën përfundimtare që do ta çlironte, për mirë apo për keq, nga angaria e kotë e të imagjinuarirt. Më 28, kur perëndimi i fundit i diellit pasqyrohej në hekurat e larta, imazhi i dramës së tij Armiqtë ia zhbëri nga mendja ato arsyetime të urryera.
Hladik-u i kish kaluar të dyzetat, përveç disa miqësive dhe një vargu zakonesh, jeta e tij ishte ushtrimi problematik i letërsisë; si të gjithë shkrimtarët, i maste virtutet e të tjerëve me ato që bënin dhe kërkonte që edhe të tjerët ta matnin me ato që ai përfytyronte apo që projektonte. Të gjithë librat që kishte çuar në shtyp i shkaktonin një ndjenjë komplekse qëndrimi. Në analizën që i pat bërë veprës së Boehme-s, të Abenestra-s dhe Fludd-it kishte luajtur rol në mënyrë thelbësore thjesht puna; në përkthimin që i pat bërë Sepher Yezirah-ut, kish ndikuar shkujdesja, lodhja dhe hamendja. Gjykonte, ndoshta më pak të mangët Mbrojtjen e përjetësisë: volumi i parë ravijëzon historinë e përjetësive të ndryshme që kanë përfytyruar njerëzit që nga Qenia e palëvizshme e Parmenides-it deri te e kaluara e ndryshueshme e Hinton-it; volumi i dytë mohon (me Francis Bradley-in) teorinë se të gjitha faktet e universit përfshihen në një seri kohore. Ai argumenton se shifra e praktikave të mundshme të njeriut nuk është e pafundme dhe se mjafton një “përsëritje” e vetme për të vërtetuar se koha është një mashtrim… Për fat të keq, nuk janë më pak mashtruese argumentet që vërtetojnë këtë mashtrim. Hladik-u i kalonte ato shpesh përpara syve me një lloj mëdyshjeje përçmuese. Kishte shkruar edhe një seri poezish ekspresioniste; këto, për çudi të poetit, u përfshinë në një antologji të vitit 1924 dhe s’pati antologji të mëpastajme që të mos i trashëgonte. Nga tërë kjo e kaluar e paqartë dhe e venitur, Hladik-u kërkonte ta lante shpirtin me anë të dramës në vargje Armiqtë. (Hladik-u predikonte vargun sepse ai nuk i lejon spektatorët të harrojnë irealitetin, i cili është kusht i artit.)
Kjo dramë vëzhgonte njësitë e kohës, të vendit dhe të aksionit; ajo zhvillohej në Hradcany, në bibliotekën e baronit Roemerstadt, një nga mbrëmjet e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Në skenën e parë të aktit të parë, një i panjohur i vjen për vizitë Roemerstadt-it. (Ora bie shtatë, një furi e rrezeve të fundit të diellit dalldis xhamat, ajri sjell një melodi të apasionuar dhe të njohur hungareze.) Këtë vizitë e pasojnë vizita të tjera; Roemerstadt-i nuk i njeh, njerëzit e bezdisin, por ka përshtypjen e pakëndshme se diku i kishte parë, ndoshta në ëndërr. Të gjithë e mbysin në lëvdata, por duket sheshit – në fillim për spektatorët e pastaj edhe për baronin vetë – se janë armiq të fshehtë, të përbetuar për t’i bërë varrin. Roemerstadt-i arrin t’i ndalojë apo t’i zhbëjë intrigat e tyre komplekse; gjatë dialogut ata e hedhin fjalën si larg e larg tek e fejuara e tij, Julia de Weidenau dhe te një farë Jaroslav Kubin-i, i cili dikur i kishte rënë asaj më qafë me dashurinë e tij. Tani ky është marrosur dhe kujton se është Roemerstadt-i… rreziqet shtohen; në fund të aktit të dytë Roemerstadt-i është i detyruar të vrasë një komplotist. Nis akti i tretë dhe i fundit. Rrëmeti sa vjen e rritet: kthehen përsëri në skenë aktorë që dukej se ishin nxjerrë jashtë loje; kthehet, për një çast, njeriu që kishte vrarë Roemerstadt-in. Dikush vë në dukje se nuk është errur: ora bie shtatë, në xhamat e lartë pasqyrohet dielli në të perënduar, ajri sjell një muzikë të apasionuar hungareze. Shfaqet bashkëbiseduesi i parë dhe përsëdyt fjalët që ka thënë në skenën e parë të aktit të parë. Roemerstadt-i i flet pa u habitur; spektatori kupton se Roemerstadt-i është mjerani Jaroslav Kubin. Drama nuk ka ndodhur: është marrëzia rrethore që jeton dhe rijeton pafundësisht Kubin-i.
Asnjëherë nuk e kishte pyetur veten Hladik-u nëse kjo tragjikomedi plot gabime ishte e pavlerë apo e mrekullueshme, absolute apo e rastësishme. Në përmbledhjen që skicova, ai parandjente( nuhaste) shpikjen më të përkryer për të fshehur defektet e tij, për të ushtruar idetë e tij fatlume, parandjente mundësinë për të çliruar ( në mënyrë simbolike) thelbin e jetës së tij. Tashma kishte mbaruar aktin e parë, si edhe ndonjë skenë të aktit të tretë; karakteri metrik i veprës e lejonte ta redaktonte atë vazhdimisht duke korrigjuar gjashtërrokëshat pa pasur nevojë ta kishte dorëshkrimin para syve. Mendoi se i mungonin edhe dy akte dhe se së shpejti do të vdiste. Në errësirë iu drejtua Zotit. Nëse ekzistoj në njëfarë mënyre, nëse nuk jam një nga përsëritjet apo gabimet e tua, ekzistoj si autor i veprës “Armiqtë”. Për ta përfunduar këtë dramë, që mund të më justifikojë, të të justifikojë edhe ty, më duhet edhe një vit. M’i fal këto ditë, Ti që ke në dorë shekujt dhe kohën. Ishte nata e fundit, më mizorja, por dhjetë minuta më pas, gjumi e mbyti si një ujë i errët.
Ndaj të zbardhur, pa në ëndërr sikur ishte fshehur në një nga navatat e bibliotekës së Clementinum-it. Një bibliotekar me syze të zeza e pyeti: Ç’kërkon? Hladik-u iu përgjigj: Kërkoj Zotin. Bibliotekari ia ktheu: Zoti ndodhet në një nga germat e njërës nga faqet e njërit nga të katërqind mijë volumet e Clementinum-it. Prindërit e mi dhe prindërit e prindërve të mi e kanë kërkuar këtë germë: unë kam lënë sytë duke e kërkuar. Hoqi syzet dhe Hladik-u pa se sytë e tij qenë të vdekur. Hyri një lexues dhe dorëzoi atllasin që kishte marrë. Ky atllas është i pavlerë, tha ai dhe ia la në dorë Hladik-ut. Ky e hapi kuturu. Pa një hartë të Indisë, marramendëse. Befas i hipi një siguri dhe preku një nga germat më të vogla. Një zë nga gjithkund i tha: Të është dhënë koha që të nevojitej për punë. Këtu, Hladik-u u zgjua.
Iu ndërmend se ëndrrat e njerëzve i përkasin Zotit dhe se Maimonides-i ka shkruar që fjalët e ëndrrave janë hyjnore kur dëgjohen të qarta e të shkoqura dhe nuk shihet me sy ai që i thotë. U vesh; dy ushtarë hynë në qelinë e tij dhe e urdhëruan t’i ndiqte pas.
Përtej derës, Hladik-u kishte parashikuar një labirint me galeri, shkallë dhe pavijone. Realiteti ishte më i varfër: zbritën në një oborr të brendshëm nëpërmjet një shkalle të vetme prej hekuri. Shumë ushtarë – disa syresh me uniformë të zbërthyer – jepnin e merrnin me një motoçikletë. Rreshteri vështroi sahatin: ishte ora tetë e dyzetë e katër minuta. Duhet pritur të shkonte ora nëntë. Hladik-u më tepër një kërkush se një fatzi, u ul mbi një stivë drush. Pikasi se sytë e ushtarëve shmangnin sytë e tij. Për t’ia lehtësuar pritjen, rreshteri i dha një cigare. Hladik-u nuk e pinte duhanin; e pranoi nga mirësjellja a nga përulësia. Kur e ndezi, pa se i dridheshin duart. Dita u vrenjt; ushtarët flisnin me zë të ulët sikur ai tashma të kishte vdekur. Më kot u rrek të kujtonte gruan, simboli i të cilës ishte Julia de Waidenau…
Toga e pushkatimit zuri vend dhe mori pozicion gatitu. Hladik-u, në këmbë pas murit të kazermës, priti batarenë e ekzekutimit. Dikush pati frikë se mos njollosej muri me gjak. Atëherë e urdhëruan të dënuarin të bënte përpara disa hapa. Në mënyrë krejt absurde Hladik-ut iu kujtuan ngurimet e fotografit përpara shkrepjes së aparatit. Një sumbull e madhe shiu fshiku një nga tëmthat e Hladik-ut dhe u rrokullis ngadalë nëpër faqen e tij; rreshteri dha me ulërimë urdhërin final.
Universi fizik u ndal.
Armët qenë drejtuar mbi Hladik-un por njerëzit që do ta vrisnin kishin ngurosur. Krahu i rreshterit përjetësonte një gjest të pambaruar. Në një nga plloçat e oborrit një bletë projektonte një hijezë të ngulët. Era kishte ngecur në vend si në një pikturë. Hladik-u u rrek të nxirrte nga gurmazi një çirrmë, një rrokje, u rrek të përdridhte dorën. Kuptoi se ishte paralizuar. Nuk i mbërrinte as zhurmërimi më i mpakët i botës së gurëzuar. Mendoi jam në ferr, kam vdekur. Mendoi, jam i çmendur. Mendoi koha është ndalur. Më pas vrau mendjen se po të ishte kështu, duhet të qe ndalur edhe mendimi i tij. Deshi ta vinte në provë: përsëriti (pa i lëvizur buzët) eglogën e katërt dhe misterioze të Virgjilit. Përfytyroi se ushtarët, tashma të largët, i kishte kapluar i njëjti ankth; deshi të shkëmbente një fjalë me ta. U çudit që nuk ndjente as lodhjen dhe as marramendjen e ngurosjes së tij të gjatë. Ra në gjumë nuk dihet sa kohë. Kur u zgjua, bota vazhdonte të ishte e palëvizshme dhe shurdhace. Në faqen e tij, pika e ujit nuk lëvizte; në oborr, hijeza e bletës dhe tymi i cigares nuk davariteshin. Kaloi edhe një “ditë” tjetër, përpara se Hladik-u ta kuptonte.
Zotit i pat kërkuar një vit të tërë për të mbaruar veprën e tij: një vit po i jipte i gjithfuqishmi. Zoti po ngjizte për të një mrekulli të fshehtë: plumbi gjerman do ta vriste në orën e caktuar, por në mendjen e tij, që nga urdhëri deri tek ekzekutimi i tij do të rridhte një vit i tërë. Hladik-u u mëdysh, pastaj u topit, u nënshtrua dhe pas nënshtrimit e pushtoi një mirënjohje e beftë.
Nuk kishte në dorë asnjë dokument tjetër përveç kujtesës; ngase i mësonte përmendësh të gjithë gjashtërrokëshat që shtonte, i qe krijuar një saktësi fatlume, të cilën as që e merrnin dot me mend aventurierët që kuturisen dhe harrojnë paragrafet e përkohshme dhe të turbullta. Nuk punoi për ardhmërinë dhe as për Zotin, të cilit nuk ia njihte shijet letrare. I përpiktë, i ngulët, i fshehtë, ai endi në kohë labirintin e tij ta lartë e të padukshëm. E rithuri aktin e tretë dy herë me rradhë. Fshiu ndonjë simbol tepër të dukshëm: tingëllimi i përsëritur i këmbanave, muzika. Asnjë rrethanë nuk e bezdiste. Hoqi, shkurtoi, zgjeroi; në ndonjë rast iu kthye formës së fillimit. Arriti ta donte oborrin, kazermën; njëra nga fytyrat që e përballte, i ndryshoi krejt konceptimin që kishte për karakterin e Roemerstadt-it. Zbuloi se kakofonitë e mundimshme që e shqetësuan aq shumë Floberin janë thjesht besëtytni pamore: dobësi dhe pengesa të fjalës së shkruar, jo të fjalës tingëlluese… E mbaroi dramën: i mbetej të zgjidhte vetëm një epitet. E gjeti; pika e ujit rrëshqiti mbi faqen e tij. Ai lëshoi një piskamë çmendarane, lëvizi fytyrën, batarja e shëmbi përtokë.
Jaromir Hladik-u vdiq më njëzet e nëntë mars, në orën nëntë e dy minuta të mëngjesit. / Exlibris / GazetaMetro
