Vdekja në fushëbetejë e diktatorit Chadian Presidenti Idriss Déby në Prill shkaktoi një turmë homazhesh nga Brukseli. Ursula von der Leyen, presidente e Komisionit Evropian, shkroi në Tuitter duke mbajtur zi për një “aleat në luftën kundër terrorizmit”. Josep Borrell, shefi i politikës së jashtme të BE, vlerësoi një “figurë historike politike” përpjekjet e së cilës për sigurinë rajonale kishin qenë “të qëndrueshme dhe solide”.
Këto ishin vajtime goditëse. BE është e angazhuar retorikisht për demokracinë dhe të drejtat e njeriut. Déby ishte një komandant lufte i kthyer në kleptokrat i cili sundoi vendin e tij të Afrikës Qendrore pa dalje në det për më shumë se 30 vjet.
Lavdërimi ishte gjithashtu një paralajmërim i një ndryshimi të rëndësishëm në politikën e jashtme dhe të sigurisë të BE-së. Për herë të parë, bllokut evropian i lejohet të armatosë qeveri si Déby në emër të luftimit të terrorizmit, mbrojtjes së civilëve dhe stabilizimit të shteteve të brishta. Paratë do të vijnë nga një fond i ri prej 5 miliardë eurosh për shtatë vjet i njohur, në mënyrë të papajtueshme për disa, si Lehtësia Evropiane e Paqes.
EPF është zgjerimi më i rëndësishëm ende në përpjekjet në rritje të BE për të projektuar “fuqi të fortë” për të ndikuar në konfliktet ndërkombëtare veçanërisht në rajone afër kufijve të saj si Evropa Lindore dhe Afrika. Borrell përcaktoi logjikën e armëve si një mjet për zgjidhjen e konflikteve me një paqartësi karakteristike. Ai tha vitin e kaluar se “në mënyrë që të ndalur armët, për fat të keq, ne kemi nevojë për armë”.
“Ne nuk do t’i ndalojmë terroristët të vrasin njerëz vetëm duke predikuar,” tha ai. “Na duhen armë. Ne kemi nevojë për kapacitete ushtarake dhe kjo është ajo që ne do të sigurojmë, për të ndihmuar miqtë tanë Afrikanë. Sepse siguria e tyre është siguria jonë.”
Masa është e diskutueshme, përkundër insistimit të BE-së që synon të “kontribuojë në forcimin e forcave të armatosura demokratike dhe të përgjegjshme”. Kritikët e quajnë furnizimin e drejtpërdrejtë të armëve përmes EPF një largim të rrezikshëm dhe thonë se kërcënon të rrënjosë diktaturën dhe të shkaktojë konflikte në disa nga vendet më të varfra të botës.
Disa skeptikë më tej akuzojnë se BE ka marrë pikërisht mësimin e gabuar nga dekada të fushatave shkatërruese ushtarake perëndimore, të tilla si në Irak dhe Afganistan. Ata e shohin atë si perverse për BE-në, me sa duket ka arritur në përfundimin se ndërhyrja më e armatosur është përgjigjja.
“Ekziston një kontradiktë në rritje në qasjen e BE ndaj konflikteve dhe krizave”, thotë Lucia Montanaro, kreu i zyrës së BE të Saferuorld, një grup jo-qeveritar i përqendruar në konflikte. “Angazhimet e saj të forta për të promovuar të drejtat e njeriut, barazinë gjinore dhe kontrollin e armëve janë gjithnjë e më shumë të mbuluara nga përpjekjet për të rritur aftësinë luftarake të partnerëve autoritarë. Kjo mund të rrezikojë paqen dhe stabilitetin në shtetet e brishta dhe të minojë reputacionin e vetë BE-së.”
BE-ja prej 27 anëtarësh ka luftuar për vite për të vendosur veten si fuqia e politikës së jashtme që dëshiron të jetë. Roli i tij i suksesshëm duke bashkërenduar marrëveshjen bërthamore të Iranit 2015 dëshmoi një pikë të lartë diplomatike që ajo ka luftuar. Si ministër i jashtëm i Spanjës, vetë Borrell u ankua në vitin 2019 që mbledhja e tij e rregullt mujore me homologët e tij të BE ishte një “luginë lotësh” e paaftë për të formësuar ngjarjet botërore. Blloku, fitues i Çmimit Nobel të Paqës 2012, historikisht e ka hedhur veten si pajtues por shumë nga anëtarët e tij kanë arritur në përfundimin se gjithashtu ka nevojë për një avantazh më të mprehtë sigurie.
Ankthi i BE-së është rritur ndërsa fërkimi midis vendeve më të fuqishme të botës është rritur. Blloku po përplaset më shpesh me një Kinë dhe Rusi pohuese dhe është përqendruar gjithnjë e më shumë në terrorizëm pas sulmeve të shumta vdekjeprurëse në tokën e tij. Ajo gjithashtu ka marrë masa gjithnjë e më të forta për të ndaluar migrimin e parregullt përtej Detit Mesdhe nga Afrika, që prej një fluksi 2015-16 në BE. Ardhja e 6000 njerëzve javën e kaluar në enklavën spanjolle të Afrikës Veriore të Ceuta ishte një kujtesë se si migrimi nevralgjik është bërë për shumë udhëheqës evropianë.
Presione të tjera të jashtme gjithashtu kanë bërë që Evropianët të konkludojnë se duhet të zgjerojnë shtrirjen e tyre ushtarake. Shtetet e Bashkuara kanë dashur prej kohësh që ata të shpenzojnë më shumë në forcat e tyre të armatosura dhe të marrin më shumë përgjegjësi për të ndihmuar në stabilizimin e vendeve pranë kufijve të saj, të tilla si Ukraina dhe Gjeorgjia. Në të njëjtën kohë, largimi i Mbretërisë së Bashkuar nga BE ka hequr një pengesë historike për bashkëpunimin më të madh ushtarak midis vendeve anëtare.
Qëndrimi i ri ushtarak i BE-së përfshin ringjalljen e mundshme të një force të reagimit të shpejtë për të ndërhyrë në krizat ndërkombëtare. Në vitin 2007, blloku krijoi dy grupe beteje të gatshme për t’u dërguar në pikat e nxehta nëpër botë, por ato kurrë nuk janë vendosur. Tani 14 vende, përfshirë Francën dhe Gjermaninë, kanë hedhur propozime për një njësi prej 5000 trupash që mund të mbështetet nga anije dhe aeroplanë.
EPF është në zemër të planeve të BE të sigurisë. Mbrojtësit e tij e portretizojnë atë si një mjet të rëndësishëm në një botë me shuma zero ku nëse blloku evropian nuk ndërhyn, rivalët do të bëjnë.
“Nëse doni të vlerësoni atë që po bëni, duhet ta vendosni veten në një pozicion për të pranuar se jemi në një botë të vështirë”, tha Parly në Shkurt, për arsyet pse EPF është e nevojshme. “Përndryshe nëse e lini dhomën bosh, ajo do të mbushet menjëherë nga fuqitë e tjera.”
João Gomes Cravinho, Ministri i Mbrojtjes i Portugalisë, argumenton se EPF do të jetë një “shtesë e domosdoshme” në “kutinë e mjeteve” të sigurisë së BE. Ai do të lejojë bllokun të ndryshojë “situatën mjaft absurde” ku po stërviste forcat e armatosura afrikane por jo në gjendje t’i pajisë ato, thotë ai.
Cravinho pranon “përvojat negative” të fushatave të mëparshme ushtarake perëndimore, por thotë se pasojat e të bërit asgjë nuk janë potencialisht “shkatërruese”, veçanërisht në zonat ku grupet militante islamike janë aktive.
“Zhvillimi i një rajoni paqeverisje në një pjesë të madhe të Afrikës padyshim që do të ketë pasoja shumë negative në sigurinë e Evropës”, shton Cravinho, duke iu referuar një harku vendesh nga Mauritania në bregun perëndimor deri në Sudanin në lindje. “Kjo është diçka që ne nuk mund ta përballojmë.”
Një fokus i mundshëm kryesor i EPF është rajoni Sahel i vendosur kryesisht midis bregdetit tropikal të Afrikës perëndimore dhe veriut të shkretëtirës. Një mision ushtarak i BE me qendër në Mali mbështet një fushatë nga Franca dhe forcat rajonale kundër grupeve islamike. Kjo përfundimisht mund të përfshijë më shumë se 1000 personel të BE-së nga 25 vende.
BE-ja ka ndarë rreth 1.3 miliardë euro për misionet dhe projektet e ndihmës së sigurisë në Sahel në shtatë vitet e fundit, sipas hulumtimit të ardhshëm nga Saferuorld. Aktivitetet kanë filluar që nga trajnimi i forcave maliane kundër terrorit për të forcuar autoritetet e sigurisë kufitare Chadian. Pajisjet e siguruara kanë përfshirë automjete të blinduara, dronë, anije, aeroplanë dhe pajisje të kontrollit të turmës por jo armë, përveç atyre të eksportuara nga shtetet anëtare individualisht dhe sipas rregullave të tyre kombëtare.
BE thotë se kushtoi rreth 80 përqind të shpenzimeve të saj prej 4.7 miliardë eurosh për pesë vende të Sahelit midis 2014 dhe vitit të kaluar për zhvillimin dhe stabilizimin.
EPF është një përpjekje për të modernizuar dhe zgjeruar këtë investim institucional të BE-së. Diplomatët sugjerojnë që fondet e ardhshme mund të përdoren për infrastrukturë të tilla si ruajtja e armëve të vogla dhe sistemet biometrike të ID për të parandaluar vjedhjet, si dhe për të blerë vetë armë.
Një shqetësim më thelbësor është dinamika e ndryshimit të shpejtë të shumë zonave të konfliktit dhe tendenca e të gjitha palëve për të kryer mizori. Armët e BE mund të përdoren për abuzime të të drejtave nga forcat të cilave u janë dhënë ose ato mund të bien në duart e abuzuesve që rrëzojnë qeverinë. “Kjo nuk do të ndihmonte besueshmërinë e BE-së,” pranon një diplomat me bazë në Bruksel që mbështet gjerësisht EPF.
Potenciali i EPF për të forcuar qeveritë abuzive ka tërhequr kritika nga disa grupe të shoqërisë civile. “Për ne në Mali, stabilizimi do të thotë stabilizim i status quo-së ushtarake dhe kjo duhet të ndryshojë,” tha në mars Assitan Diallo, president i Shoqatës së Grave Afrikane për Kërkim dhe Zhvillim.
Somalia, ku trupat e pajisura dobët nganjëherë stërviten me pushkë druri dhe me flip flop, thekson vështirësi të tjera të mundshme. Forcat e stërvitura atje nga BE dhe fuqitë e tjera supozohet të luftojnë grupe kryengritëse të tilla si al-Shabaab, por ato gjithashtu rrezikojnë të bëhen pjesë e një beteje të thelluar të brendshme për pushtet. Trupat e qeverisë somaleze dhe mbështetësit e opozitës shkëmbyen armë zjarri gjatë protestave në rrugë në Mogadishu në shkurt.
Misioni trainues i BE atje ka luftuar për të krijuar mekanizma të mirë mbikëqyrës ose për të kapërcyer dinamikën e bazuar në klanin e vendit, thonë ekspertët e Somalisë. Omar Mahmood, një analist i vjetër për Somalinë në Grupin Ndërkombëtar të Krizave, thotë se BE e ka pasur të vështirë të trajnojë ndonjë batalion ndër-klanor. Paul Ëilliams, një profesor i Universitetit George Ëashington, thotë se misioni i BE siguroi “trajnim të fortë për disa kompani të këmbësorisë së lehtë” por nuk arriti të monitorojë fatin e ish studentëve të saj ose t’i mbështesë ata. BE thotë se po punon për të përmirësuar monitorimin.
Shqetësimet për llogaridhënien janë të njohura nga puna e mëparshme e BE me forcat e sigurisë në zonat e konfliktit, disa prej të cilave mund të jenë një fokus për EPF. Rojet bregdetare libiane të trajnuara nga BE janë akuzuar për abuzime të të drejtave të njeriut në operacionet e tyre për të ndaluar migrantët që kalojnë Mesdheun në BE. Në vitin 2018, këshilli i sigurisë i KB vendosi sanksione për njerëz të dyshuar të trafikimit ndaj Abd al-Rahman al-Milad, kreut të një njësie rajonale të rojes bregdetare të Libisë. BE ka thënë se nuk e ka trajnuar Milad – por nuk ka dhënë informacion nëse ka trajnuar personel tjetër në njësinë e tij.
Në Mianmar, BE ndaloi programin e saj të trajnimit të policisë në shkurt pas grushtit ushtarak kundër qeverisë së Aung San Suu Kyi . Ai pranoi që disa anëtarë të policisë morën pjesë në goditjen brutale kundër protestuesve paqësorë kundër grushtit të shtetit. BE-ja tha se nuk ishte e mundur të thuhej nëse ndonjë nga 300 trajnerët e menaxhimit të turmës që kishte mësuar kishte qenë i përfshirë. “Në asnjë moment në kohë BE nuk dorëzoi asnjë lloj pajisje për polici të armatosur në Mianmar ose forcën e saj policore,” shtoi ai.
Ka gjithashtu pyetje rreth EPF-së lidhur me vendimmarrjen dhe qeverisjen në nivelin e BE-së. Kontrollet e hollësishme për përdorimin e tij nuk janë botuar sepse ato përfshijnë “pyetje të ndjeshme të një natyre ushtarake dhe mbrojtëse”, thotë BE. Sidoqoftë, çdo mbështetje për forcat e armatosura partnere, do të përfshijë angazhime mbrojtëse nga qeveria përfituese për t’u siguruar që nuk është keqpërdorur, shton blloku.
Një shqetësim i veçantë është përdorimi i mundshëm nga vendet anëtare të një procedure të veçantë për të shmangur kërkesat e BE-së për unanimitet në çështjet e politikës së jashtme. Kjo do të kujdeset pjesërisht për vendet përfshirë Austrinë, Suedinë dhe Irlandën që ose kanë shqetësime në lidhje me të drejtat e njeriut ose traditat e neutralitetit ushtarak.
Procesi do të shfrytëzonte një pajisje ekzistuese prej kohësh por të përdorur rrallë në traktatin e BE të njohur si “abstenim konstruktiv”. Kombet që nuk duan të shoqërohen me një propozim të veçantë të EPF-së mund të vendosin të heqin dorë nga sa të vënë veton. Ata nuk do të japin asnjë kontribut financiar në iniciativën e propozuar dhe kështu do të jenë në gjendje të argumentojnë se ata nuk morën pjesë.
Një tjetër diplomat i një vendi anëtar të BE shpreh abstenimin duke parë anën tjetër ndërsa merret vendimi. “Ne mund të mendojmë se është një ide e keqe, por nuk është aq e keqe që ne duam të parandalojmë që BE ta bëjë këtë,” thotë zyrtari.
Kritikët argumentojnë se kjo rrugëdalje do të dobësonte shumë masat mbrojtëse kundër dërgesave të armëve të konceptuara keq. Nëse një shtet anëtar i BE, veçanërisht një i fuqishëm, propozon një ndërhyrje që ata e shohin si të rëndësishme, vendet e tjera mund të hezitojnë të përballen me ta. Idetë do të bllokohen vetëm nëse të paktën një e treta e vendeve anëtare që përfaqësojnë një të tretën e popullsisë së bllokut abstenojnë.
Skenari i abstenimit ilustron një mungesë më të gjerë të përgjegjësisë në modelin e EPF, thotë Hannah Neumann, një PE e Gjelbër PE. Një anëtare e nënkomitetit të sigurisë dhe mbrojtjes së parlamentit të BE, Neumann thotë se ajo nuk është në parim me EPF. Por ajo ka frikë se mungesa e ekspertizës së analizës së konfliktit dhe mbikëqyrjes demokratike në një nivel të BE do të thotë se do të ketë një mungesë kontrolli mbi mënyrën se si funksionon.
“Duke e zhvendosur atë në nivelin evropian ju keni një shpërndarje të përgjegjësisë: është sikur të gjithë janë në krye dhe askush nuk është në krye”, thotë Neumann. “Shtë një hibrid që i mungon transparenca, mbikëqyrja parlamentare dhe personeli i duhur.”
BE thotë se shqetësimet për EPF janë të tejmbushura dhe se qeverisja e tij është e përgjegjshme. Një zyrtar i lartë këmbëngul se blloku nuk do të bëhet “i lumtur”.
“Ka shumë njerëz në vendet anëtare që shqetësohen për dëmet politike, të sigurisë dhe reputacionit që mund të bëjë një hap i gabuar”, thotë ai. “Rreziku është që ne ta trajtojmë atë me shumë kujdes pikërisht sepse e dimë rrezikun e përfshirjes në terren.”
Në Çad, një diktaturë ushtarake e udhëhequr nga Mahamat Idriss Déby Itno mori pushtetin menjëherë pas vdekjes së babait të tij. Marrja e pushtetit shkaktoi protesta dhe një goditje të forcës së sigurisë që thuhet se la gjashtë vetë të vdekur dhe 700 në paraburgim.
Ditë pasi morën pjesë në varrimin e Déby senior së bashku me Presidentin e Francës Emmanuel Macron në 23 Prill, Borrell u detyrua të lëshonte një deklaratë që dënonte shtypjen e nisur nën djalin e presidentit të ndjerë. Ishte një kujtesë e shpejtë e vijës së hollë që BE po shkel në kërkimin e saj të ndikimit.
Përkthyer dhe përshtatur nga Financial Times/ F.H, Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
