Një arvanitas ka bërë histori në ngjarjen e parë madhore sportive të historisë moderne. Në fund të shekullit të 19, u arrit të organizohej aktiviteti i parë të madh ndërkombëtar. Organizatorët vendosën ta quajnë Olimpiadë, për nder të lojërave sportive të Greqisë së lashtë. Për këtë arsye, nderi i organizimit të parë iu la Athinës.
Më 12 janar 1873, në Marousi, në veri të Athinës, lindi Spiridon Luisi, arvaniti i cili, bëri histori duke fituar maratonën e parë në Lojërat Olimpike Verore në Athinë, Greqi, më 10 Prill 1896.
Marousi, dikur banohej kryesisht nga arvanitasit. Një vullnetar anglez gjatë luftës greke të pavarësisë, kur kaloi nëpër Marousi, pa “një mijë banorë, të cilët, vishnin fustanella dhe flisnin gjuhën shqipe mes tyre”.
Spiridon Luisi, shqiptari që jetonte si shitës uji në fshatit, u bë fituesi medaljes së parë të artë, për Greqinë, në histori, në Olimpiadën e parë, viti 1896.
Kush e kishte njohur Spiridon Luisin, as që mund t’i shkonte mendja se një ditë ai do të vishej me lavdi dhe do të hynte në analet e historisë.
I lindur në fshatin Marousi, sot një rrethinë në veri të Athinës, në janar 1873, në një familje të varfër arvanitase, mundësitë e tij në jetë ishin të kufizuara. Babai i tij thuhej se shiste ujë mineral nëpër Athinë, në një kohë kur kryeqyteti grek nuk kishte ende një system qendror uji të pijshëm. Spiridoni qysh në fëmini u detyrua t’i përvishej punës së vështirë fizike për të ndihmuar babain.
“Olimpiada, bota e sportit zbarkon në Greqi”
Ardhja nga e gjithë bota për të vrapuar, garuar e matur forcën në Greqi, ishte një ngjarje e jashtëzakonshme për vendin e varfër, por edhe një nxitje për nacionalizmin e ri. Propaganda zyrtare donte patjetër një fitore kombëtare.
Po grekët e kohëve të olimpiadave ishin shuar me kohë. Grekët e fundshekullit të 19-të ishin ish-otomanë nën një program shtetëror greqizimi. Vendi ishte i prapambetur dhe në rang botëror, konkurrimi ishte i vështirë. Hedhja e diskut, sporti që në njëfarë mënyre simbolizonte lashtësinë greke, u fitua nga amerikani Robert Garret dhe u përjetua si një ofendim kombëtar.
Gara e maratonës, ndoshta për herë të parë dhe të fundit, u bë realisht në vendin ku në kohën e lashtësisë ushtari maratonomak kishte vrapuar nga Maratona në Athinë për të lajmëruar fitoren kundër persëve. Banorët modernë të Greqisë ishin gjerësisht injorantë për historinë e lashtësisë greke. E vetmja pjesë e edukuar, elita fetare greke nuk kishte interes për periudhën parakristiane të historisë. Por historitë e lashtësisë greke gjallonin në mënyrë të jashtëzakonshme në kulturën perëndimore. Për ironi të fatit ishin të huajt që ua mësuan grekëve të rinj se nga vinin. Tani ka ironira që thonë se po t’u bësh testin e ADN-së grekëve të ditëve tona, dalin të tërë turq, po le të mos u hyjmë hamendësive. Grekët e sotëm e përqafuan identitetin e lashtë gati po me atë shpejtësi më të cilën po shohin sot maqedonasit të bëjnë të njëjtën gjë.
Në letërsinë shqipe, historia e maratonomakut është përjetësuar nga vargjet e fuqishme të Fan S Nolit, që ia vlen të kujtohen këtu. Vështirë të gjendet tjetër në botë, me aq ritëm e aq patos se sa përshkrimi në vargje i ushtarit të lashtë që vrapon të çojë lajmin e mirë te qyteti që pret në ankth të dijë fatin e vet. Ja disa prej tyre:
Ke një plagë, po s’e the,
Djers‘ e gjak pikon përdhe;
Do që ti te jesh i pari,
Për triumfin lajmëtari
T’u-tha gryka po s`të pihet,
T’u-mpi këmba , po s’të rrihet,
Se mileti po të pret,
Ankthi zemrat ua vret
“Një gotë verë për historinë”
Kur u nisën nga maratona, Spiridon Luisi nuk ishte mes favoritëve. Grekët kishin të tjerë kapedanë që ishin dalluar në garat përzgjedhëse që i organizonte ushtria. Sipas legjendës garën e kryesonte francezi Albin Lermusio. Spiridoni ndaloi në hanin e qytezës Pikermi, ku ktheu një gotë me verë. (Nipi i tij, sipas Wikipedias, këmbëngul që Spiridoni, në fakt, kishte ngrënë një gjysëm protokalli dhe kishte kthyer një gotë konjak, nga vjehrri i tij i ardhshëm).
Pas kësaj, ai u nis në kërkim të konkurrentëve të tij, ashtu si Popeye pasi kthente konservën me spinaq. Pas 32 kilometrash francezi Lermusio, i shpartalluar nga lodhja e la garën. Në krye u vu australiani Edwin Flack, po megjithatë asgjë nuk e ndalte djalin ujësjellës, hyrja e të cilit, në stadium, shkaktoi një gëzim të jashtëzakonshëm. Një çiklist kishte nxituar të sillte lajmin për kryesimin e tij.
Shumë dekada më parë, udhëheqës arvanitas kishin luftuar për t’i sjellë Greqisë pavarësinë. Atë ditë, një arvanitas ua shënoi emrin në listën e parë të medaljeve të Lojërave Olimpike Botërore, në një garë kaq simbolike. Princi i kurorës e priti në krahë dhe festa në Athinë, nuk kishte të mbaruar.
Sipas një anektode, mbreti i Greqisë e pyeti se çfarë dhurate dëshironte dhe arvanitasi i ri kërkoi vetëm një karrocë me gomar, që të mos kishte më nevojë për të mbajtur ujin në krah. Në fakt, ai u kthye në një lloj heroi kombëtar, me të cilin grekët mburren edhe sot e kësaj dite, duke fshehur si zakonisht prejardhjen e tij arvanitase. Spiridoni thuhet se refuzoi mundësitë për të vazhduar karrierën e tij sportive, duke shmangur jetën publike dhe duke u kthyer në fshatin e lindjes.
Në vitin 1926, 30 vjet më vonë, Greqia e kishte harruar heroin e saj. Spiridon Luisin e arrestuan, duke e akuzuar për falsifikim dokumentesh. E burgosën për një vit dhe më pas, doli të kishte qenë i pafajshëm.
Në vitin 1936, Olimpiada në Berlin rastiste me 40-vjetorin e Olimpiadës së parë. Greqia ftoi Spiridon Luisin të udhëhiqte parakalimin e ekipit olimpik grek. Në ceremoninë e rastit, ai u prit nga Adolf Hitleri të cilit i dorëzoi një degë ulliri, nga Olimpia, vendi ku për herë të parë në historinë e botës u mbajtën Lojërat Olimpike. Episodi është interesant se dega e ullirit iu dorëzua njeriut që nisi luftën më të madhe të botës dhe që pak vite më vonë, do të pushtonte të gjithë Greqinë. Në atë kohë, maratonomaku arvanitas do të kishte vdekur.
Sot, një rrugë pranë Kompleksit Olimpik Sportiv të Athinës, ku u mbajt edhe Olimpiada e vitit 2004, mban emrin “Avenuja Spiros Louis” (emri popullor, me të cilin e njohin grekët). Një stadium kryesor grek, ku ka luajtur edhe Shqipëria, mban gjithashtu emrin e tij. Fitorja historike e djaloshit maratonomak ishte një ngjarje si në filma, jo vetëm se u ngrit nga askundi për të fituar lavdinë botërore, jo vetëm se minoritar në një vend ku identitetet e ndryshme, nuk do të toleroheshin më, po sepse edhe vetë legjenda e maratonomakut është ajo e fitores ndaj të pamundurës. Sipas legjendës, në fund të rrugëtimit të tij, maratonomaku u rrëzua i vdekur nga lodhja, por simboli i tij do të jetojë përgjithmonë. Sot, kudo në botë maratonat janë ngjarje jo vetëm sportive po edhe kombëtare. Frymëzojnë ringjalljen dhe triumfin e të vegjëlve. Jo larg, vendit ku u bënë lojërat e para olimpike, një popull i vogël do të mbijetonte kundër të gjitha gjasave në maratonën e vet të historisë shekullore, për të mos vdekur asnjëherë.
Siç shkroi Noli i madh:
Rend kudo, duke bërtitur,
Nëpër shekuj faqe- ndritur
Se i vogli shtrin viganin
Dhe i shtypuri tiranin,
Veç e tok,
Tok, or Marathonomak!
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Arvanitasit as nuk flisnin greqisht”
”Moj e bukura More”
Athinë ishte kur flitej arbërishte
