Viti 1974 qe vit vendimtar, për Aleksandër Solzhenicinin.
Një vit më parë, kishte botuar në Paris “Arkipelagu Gulag”, mandej pasoi dëbimi nga Bashkimi Sovjetik. I pritur në Gjermani nga shkrimtari Hajnrih, ai u zhvendos në Cyrih dhe, më në fund, në Shtetet e Bashkuara, i ftuar nga universiteti “Stanford”. Më 10 dhjetor të atij viti, ai mori çmimin “Nobel” për letërsinë, që i ishte dhënë në vitin 1970: fjalimi i tij “Klithma”, ishte një himn plot vrazhdësi luftës… /Konica.al
Aty Solzhenici vlerëson artin, për “ndikimin tronditës mbi qeniet njerëzore”, që kufizohet me të përjetshmen: “Të destinuar për të vdekur jemi ne – arti do të mbetet”, kritikon OKB-në: “në një botë imorale, përfundoi të bëhet edhe ajo vetë imorale”, i referohet detyrës jashtëzakonisht morale të shkrimtarit: “Nëse tanket e atdheut të tij kanë përmbytur me gjak asfaltin e një kryeqyteti të huaj, spërklat do e njollosin përherë fytyrën e shkrimtarit”, mbi të gjitha të fton në betejë: “Në këtë botë, gënjeshtra mund t’i rezistojë shumë gjërave, por jo artit. Dhe sapo gënjeshtra të davaritet, e zhveshur dhuna do të shfaqet me gjithë shëmtinë e saj-dhe dhuna, e dërrmuar, do të bjerë. Prandaj, miqtë e mi, jam i bindur se ne mund ta ndihmojmë botën në orën e saj vendimtare. Jo duke u justifikuar, për të mos poseduar armë ose duke e braktisur veten në një jetë të shfrenuar, por duke shkuar në luftë!”.
Në fjalim, Solzhenicini citon gati ekskluzivisht, Dostojevskin; teksti, i zhdërvjellët, i ethshëm, oqeanik, tregon, si të thuash, dhuntitë profetike të shkrimtarit të madh rus. Po atë vit, shkruan dhe të famshmen: “Letër liderëve të Bashkimit Sovjetik”.[…] Askush nuk mund ta mohojë, që shkrimtari (siç pranohej në rreshtat e artikujve të shkruar ditët e fundit, për ta lartësuar) ia kishte dalë të merrte një qëndrim “sfidues” ndaj shtetit sovjetik dhe ligjeve të tij, në kundërshtim të plotë, madje edhe në praktikë, tek institucionet, që jo vetëm i kritikoi, por nuk pranonte t’i njihte assessi. Nuk ka dyshim se ky qëndrim – përtej tezave ideologjike dhe gjykimeve tashmë të gabuara politike – të Solzhenicinit, kishte ngjallur në masë një fajësim në BRSS. Në thelb: shteti sovjetik bëri mirë që e eliminoi tenjën, virusin, shkrimtarin që e lufton.
Tashmë, Solzhenicini është dikush që sfidon dhe është me kategorinë e sfidës që puna e tij e guximshme duhet të përballet; ai është dikush që nuk është i mirë, që nuk është i kujdesshëm, që thyen gota dhe kuti. Ai e ushtron rolin e shkrimtarit si një hapësirë kontradiktore të përhershme. Kështu, edhe pse i strehuar në Perëndim, ai kritikon ashpër mënyrën perëndimore të jetesës. Më 8 qershor 1978, në Harvard, Solzhenici ua përplasi në sy amerikanëve shtrembërimet “shpirtërore”, “’morale” të mënyrës së vetë jetesës: “Nëse më pyesin nëse e propozoj Perëndimin, siç është sot, si model për vendin tim, sinqerisht unë përgjigjem negativisht. Jo, nuk mund ta rekomandoj këtë shoqëri si një ideal për transformimin tonë. Nëpërmjet vuajtjeve të thella, njerëzit në vendin tonë kanë arritur një zhvillim shpirtëror të një intensiteti të tillë, saqë sistemi perëndimor në gjendjen aktuale të rraskapitjes shpirtërore nuk është tërheqës. Disa tipare të jetës perëndimore që kam marrë në konsideratë janë jashtëzakonisht të trishtueshme. Një fakt që nuk mund të kontestohet është dobësimi i personalitetit njerëzor në Perëndim, ndërsa në Lindje është bërë gjithnjë e më i fortë. Për shumë dekada ne kemi kaluar përmes formimit shpirtëror, shumë përpara përvojës perëndimore. […] Pas vuajtjes së dekadave të dhunës dhe shtypjes, shpirti njerëzor dëshiron gjëra më të larta, më të ngrohta dhe më transparente, se ato që ofrohen nga zakonet masive të jetës sot, të paraqitura nga një pushtim revoltues i reklamave komerciale, shfaqjeve televizive pa domethënie dhe nga muzika e patolerueshme. […] Mënyra perëndimore e jetesës ka më pak shanse për t’u bërë një model udhëheqës. Ka simptoma nga të cilat mund të shihet se si një shoqëri është në perëndim, si bjerrja e arteve apo mungesa e shtetarëve të mëdhenj. Ndonjëherë shenjat janë shumë të qarta dhe konkrete. […]”.
Kur kthehet në Rusi, prej vitit 1994, Solzhenicini nuk i kursen kritikat për mënyrën sesi ra Bashkimi Sovjetik: “Unë parashikova rënien e Bashkimit Sovjetik… por gjithmonë i kam nxitur njerëzit të shmangin ndryshime të papritura, të nxituara, të cilat mund të jenë më shumë se të dëmshme. Nuk e prisja kurrë që ne mund të braktisnim 25 milionë bashkatdhetarë në mëshirën e arbitraritetit dhe represionit jashtë kufijve të rinj të Rusisë. /Konica.al/Ose që autoritetet qendrore ruse do të kishin toleruar dhe madje favorizuar grabitjen e shfrenuar të pasurisë kombëtare nga aventurierët… Miliona qytetarë janë grabitur dhe, ç’është më e habitshme, vetë shteti, thesari i varfër publik” (“Kthimi në Rusi”). Natyrisht, profeti Solzhenicin, lindur në një familje me origjinë ukrainase, ka shkruar edhe për Ukrainën, në rrethana të ndryshme. Në veçanti, në prill 1981, në një letër drejtuar Institutit të Kërkimeve Ukrainase të Harvardit: “Unë konstatoj se kjo intolerancë e egër në diskutimin e problemit ruso-ukrainas (fatale për të dyja kombet dhe e dobishme vetëm për armiqtë e tyre), është veçanërisht e dhimbshme, sepse unë vetë jam me origjinë të përzier ruso-ukrainase, jam rritur nën ndikimin e përbashkët të të dyja këtyre kulturave dhe nuk kam parë dhe shoh deri tani ndonjë antagonizëm mes tyre. Unë kam shkruar dhe folur vazhdimisht në publik për Ukrainën dhe popullin e saj dhe për tragjedinë e urisë në Ukrainë; kam shumë miq të vjetër në Ukrainë; e kam ditur gjithmonë se vuajtjet e rusëve dhe ukrainasve, në të dyja rastet janë shkaktuar nga komunizmi. Në zemrën time, nuk ka vend për një konflikt ruso-ukrainas dhe, nëse, Zoti na ruajt, gjërat shkojnë në ekstrem, mund të them se kurrë, në asnjë rrethanë, as unë dhe as fëmijët e mi nuk do të bashkohemi në një luftë ruso-ukrainase, nuk ka rëndësi se si mund të na nxisin ca koka gjaknxehta kundër njëri-tjetrit”.
Që nga dhjetori 2018 është shkruar – pak a shumë, të gjithë e kanë bërë këtë – se “Solzhenicini është frymëzuesi i vërtetë i Putinit”: Presidenti i Federatës Ruse përuroi në Moskë statujën në nder të njëqindvjetorit të lindjes së shkrimtari, “idetë dhe mendimet e tij tingëllojnë në zemrat e njerëzve”, – tha ai. Që Putini është adhurues i shkrimtarit, nuk është diçka e re: herën e parë që e viziton, më 20 shtator 2000, e përmend vazhdimisht dhe më 5 qershor 2007 e shpërblen me një nder shtetëror: “për angazhimin e tij shembullor në lëmin e aktivitetit humanitar”. Po ashtu, televizioni rus kishte sponsorizuar përshtatjen e filmit “Rrethit të parë, një nga romanet më të njohur dhe më të tmerrshëm të Solzhenicinit…
Pas “Një ditë nga jeta e Ivan Denisoviçit” , botuar në vitin 1962, “Rrethi i parë” është ndoshta, romani më i njohur i Solzhenicinit, që mbetet i paharruar në pjesët kushtuar delirit të vetmisë së Stalinit. Gojët e liga thonë se ato pasazhe, të lexuara sot, duket se ato rrugë po i ndjek Putini. Nga ana tjetër, gjithçka është një përshkrim, një akt i vetëm.
*
“Stalini u ngrit dhe filloi të ecte në studion e tij të vogël dhe të dashur të natës. Iu afrua dritares së vogël, e cila, në vend të xhamave, kishte dy fletëza lastre transparente të verdheme dhe, midis tyre, një shtrat me presion të lartë. Përtej dritareve ishte një kopsht i vogël i rrethuar, ku vetëm në mëngjes, një kopshtar shkonte nën mbikëqyrjen e rojeve dhe më pas askush nuk e vizitonte tërë ditën. Përtej xhamit të padepërtueshëm, në kopshtin e vogël rrinte mjegulla. As Toka dhe as Universi nuk mund të shiheshin.
Gjysma e Universit, për më tepër, ishte e përfshirë në gjoksin e tij dhe ishte harmonike dhe e qartë. Vetëm gjysma tjetër, realiteti objektiv, përpëlitej në mjegullën kozmike. Por aty, në atë studion e natës, të fortifikuar, të siguruar, të mbrojtur, Stalini nuk kishte frikë nga gjysma tjetër: ai ndjeu brenda vetes fuqinë për ta përkulur atë si të donte. Vetëm kur iu desh ta kalonte me këmbë këtë realitet objektiv; kur, për shembull, duhej të shkonte në një banket të madh në “Sala delle Colonne”, të ecte me këmbë nëpër hapësirën e frikshme midis makinës dhe derës, dhe më pas, gjithmonë me këmbët e tij, të ngjiste shkallët, të kalonte edhe në korridor shumë të gjerë dhe duke parë të ftuarit entuziastë, nderues, e megjithatë shumë të shumtë, nga anët, Stalini ndihej i shqetësuar, ndihej plotësisht i pafuqishëm dhe, madje, nuk dinte si t’i përdorte më mirë duart e tij, të cilat prej kohësh i kishin dalë jashtë kontrollit. Ai i bashkoi mbi bark dhe buzëqeshi. […] Ai nuk i besonte nënës. Ai nuk i kishte besuar atij Zoti, para të cilit për njëmbëdhjetë vjet si fëmijë, ishte përkulur para pllakave të gurta në dysheme. Nuk u kishte besuar shokëve të partisë, sidomos atyre që flisnin mirë. Ai nuk u kishte besuar shokëve të idealit. Ai nuk u kishte besuar fshatarëve: se do të mbillnin grurin dhe do ta korrnin pa u detyruar dhe kontrolluar. Ai nuk u kishte besuar punëtorëve: se ata do të punonin pa vendosur standarde. Ai nuk u kishte besuar intelektualëve: se ata do të mund të ndërtonin dhe të mos dëmtonin. Ushtarët dhe gjeneralët nuk u kishte besuar, se do të luftonin pa batalione ndëshkimi. Ai nuk u besonte miqve të tij të ngushtë. Dhe ai nuk u kishte besuar grave dhe të dashurave të tij. Ai nuk u besonte as fëmijëve. Dhe kishte pasur gjithmonë të drejtë të mos besonte! Ai i kishte besuar vetëm një njeriu, një njeriu në gjithë ekzistencën e tij plot mosbesim. Në mbarë botën ky njeri kishte qenë aq i palëkundur në dashamirësi dhe neveri, kishte shkuar aq larg dhe, si armik që ishte, i kishte zgjatur një dorë miqësore. Dhe Stalini i kishte besuar! Ky njeri ishte Hitleri.
Stalini kishte ndjekur me miratim dhe gëzim keqdashës, sesi Hitleri kishte pushtuar Poloninë, Francën, Belgjikën; sesi avionët e tij kishin turbulluar qiellin anglez. Molotov ishte kthyer i llahtarisur nga Berlini. Agjentët e kundërzbulimit i raportuan se Hitleri po përqendronte trupat në Lindje. Hesi u arratis në Angli. Çërçilli e kishte paralajmëruar Stalinin, për sulmin. Të gjitha gugatjet drithëruese të sorrave të Bjellorusisë dhe plepat e Galicisë bërtisnin luftë. Të gjitha gratë e tregut në vendin e tij predikonin luftë, nga dita në ditë. Vetëm Stalini rrinte i patrazuar dhe i qetë. Ai kishte besim te Hitleri! Për pak, besimi i tij gati i kushtoi kokën. Aq më tepër tani, ai nuk i besonte më askujt!”./Konica.al
Aleksandër Solzhenicin
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Fjalimi i madh i Solzhenicinit
Dyran, një emër që s’do harruar në letrat shqipe
