Nga maji kur e arrestuan në vitin 1947, në majin kur ndërroi jetë në vitin 1967. Jeta dhe veprimtaria e Dhimitër Paskos, shkrimtarit të pakrahasueshëm me pseudonimin Mitrush Kuteli, që regjimi komunist e shfrytëzoi jo vetëm në kampin shfarosës të Vloçishtit për ca kohë, por edhe në sistemin e përkthimeve anonime gjatë gjithë jetës, ku intelektuali gjenial punonte me normë për të siguruar ushqimin e familjes.
Është vlerësuar si një nga klasikët e gjuhës shqipe, një nga themeluesit e prozës moderne shqiptare, por gjatë jetës së tij, të gjitha këto vlerësime i mori të filtruara përmes ndëshkimeve. “Ndodhi një periudhë që e renditën krahas Konicës, Fishtës e Koliqit, si poetë të padëshiruar. Ç’bëhet kështu?- i thashë një ditë e frikësuar. Nuk e shikon, ma ktheu ai me buzën në gaz, po më nderojnë shumë dhe duhet t’i falënderoj”, – ka rrëfyer bashkëshortja e Mitrush Kutelit, Efterpi, disa vite para se të ndërronte jetë, në një intervistë të botuar në “Panorama”. Tregonte për vitet kur Mitrush Kuteli kishte dalë nga burgu dhe stërmundohej si përkthyes me normë, për të siguruar të ardhurat e familjes. Lejen krijuese do ta merrte vetëm në verën e vitit 1966, 17 vjet pasi kishte dalë nga burgu, por ajo do t’i hiqej shumë shpejt, në fillim të vitit pasardhës, në një klimë shumë të rënduar që kishte krijuar Letra e Hapur e vitit 1967 që paralajmëronte dënime të reja. Kjo atmosferë kërcënuese do t’ia rrallonte ajrin zemrës së sëmurë të Dhimitër Paskos, i cili ndërroi jetë atë vit. Ai e ndjeu, para të gjithëve, fundin që po i afrohej nën këtë presion. “Ti Efterpi – më tha, – duhet të bëhesh e fortë. Është koha që duhet të iki. Më vjen keq për fëmijët, ata duhet të shkollohen, duhet të marrin bursa. Po të jem unë, inatet ndaj meje nuk do t’i lënë rehat. Me ikjen time diçka do të zbutet…. Parandjenja për fundin e vet, mbi të gjitha lidhej me sëmundjen e rëndë nga e cila vuante prej vitesh, por edhe me mënyrën si u rrokullis jeta e tij. Burgu, përndjekjet, gjurmimet, mënjanimi, i shkurtuan ditët”.– ka thënë gjatë së njëjtës intervistë, Efterpi Pasko. Më vonë, do të vinte mbrëmja e fundit e jetës së tij, më 4 maj.
Kishin kaluar thuajse 20 vite, nga maji kur e kishin arrestuar. Në ato vite Sigurimi, Partia, kapteri i kampit, rrethi i intelektualëve që kishin në dorë fatin e shkrimtarit, me forma të ndryshme e bënë të provonte ndarjen nga njerëzit, zhdukjen, pamundësinë për kundërveprim, deri dhe dheun e ftohtë ku e futën të gjallë, në kampin e Vloçishtit, ku punoi si një i burgosur anonim. Ajo ditë maji e vitit 1947, i kishte mbetur në kujtesë me detaje, bashkëshortes së Paskos. Ishin martuar prej një viti dhe jetonin në shtëpinë që ish-punonjësi i Bankës Kombëtare, kishte marrë me qira në Tiranë. Kishte dhënë dorëheqjen në korrik të vitit 1946 nga puna në Bankë, me shumë mundësi, për shkak të mosrënies dakord për kursin e shkëmbimit të lekut të fuqishëm, me dinarin e dobët, që shteti shqiptar, mik me Jugosllavinë imponoi në atë kohë dhe ishte në kërkim të një pune në fushën e letrave. Synonte të punësohej në Institutin e Folklorit, ndërkohë që përkthente e përkthente nga disa gjuhë, derisa një ditë, u dëgjua një trokëllimë. “Data shënonte 16 maj ‘47, ishte ditë e enjte. Po rrinim në shtëpi te Shallvarja, kur u dëgjuan trokitje të forta në derë. E para dola unë. “Këtu është Dhimitri?”, më pyetën tre burra të armatosur dhe u futën brenda. “Dhimitër Pasko, në emër të popullit, je i arrestuar!”, i tha njëri prej tyre. E morën pa e prangosur. Sakaq një grup tjetër nisi të kontrollojë banesën në çdo skutë. Nuk dija ç’të bëja…”, – ka treguar Efterpi Pasko.
Pas asaj dite, familja qëndroi në terr të plotë për disa muaj, gjatë cilave u zhvillua hetuesia dhe gjyqi. Shkrimtari nuk do të fliste thuajse kurrë për gjithë atë kohë, përfshirë dhe burgun që e pasoi, por janë disa dokumente dhe dëshmi që hedhin dritë mbi të paimagjinueshmen që ndodhi në qeli dhe kamp.
Akuzat “fashist” dhe “antijugosllav” mbështollën arrestimin e intelektualit, por procesverbalet e hetuesisë dhe faktet e zbardhura dëshmojnë për mungesën e së vërtetës te e para dhe të fajit te e dyta. Dosja ku është dokumentuar dënimi i shkrimtarit mban urdhrin e prokurorit Publik, sipas të cilit “Dhimitër Pasko të ndalohet për një kohë të pacaktuar dhe të mbyllet në burgun e armiqve të popullit”. Në procesverbalin e hetuesisë, Dhimitër Pasko iu përgjigjet pyetjeve për përfshirjen e tij në front me forcat naziste të Rumanisë, ku ai jetonte në atë kohë, për veprimtarinë në Bankën Kombëtare gjatë pushtimit, për shkrimet e botuara në gazetën “Bashkimi i Kombit” dhe marrëdhëniet me Kostë Boshnjakun e Kolë Kuqalin, të shpallur tashmë armiq. Dhimitër Pasko nuk e ka mohuar kurrë pjesëmarrjen në trupat që u nisën drejt Bashkimit Sovjetik në vitin 1941, në të cilat u reshtuan me detyrim ushtarakë, civilë e intelektualë. Pyetjes nëse ai ka qenë vullnetar në atë grumbullim kundër ushtrisë së kuqe të Bashkimit Sovjetik, i është përgjigjur me mohim bindës. “Jo, nuk kam qenë dhe as që mendoja, por më morën disa muaj ushtar me forcë dhe prita rastin e parë që të largohesha. Atje kam qëndruar dy muaj dhe punoja si sekretar II. Me anë të bankës u lirova, pasi kërkova vetë një gjë të tillë”, – ka thënë ai dhe largimi nga fronti, kthimi në Rumani e më pas në Shqipëri, ku fashistët i kishin vrarë të atin dhe djegur shtëpinë në Pogradec dhe qëndresa e faktuar ndaj pushtesve gjermanë ndërsa punonte si drejtues banke, kur edhe filloi të ndiqet nga gjermanët për të përfunduar në listën e zezë të Gestapos në Vienë, vërtetojnë fjalët e tij. “Unë kam menduar si kundra okupatorit, për mos me i dhënë mjete financiare, për të larguar ose ngadalësuar ato që jipte qeveria, për të sigurue rezervën e arit dhe për të mos emetuar monedhë të re etj.”, është shprehur Dhimitër Pasko.
Për shkrimet në gazetën “Bashkimi i Kombit”, ka thënë që kanë qenë kritike ndaj qeverisë, ndërsa me Kostë Boshnjakun e Kolë Kuqalin që kishte vetëm marrëdhënie për hir të punës dhe studimeve dhe që nuk kishte zhvilluar asnjë nga ato bisedat që pretendonte Prokuroria për rrëzimin e pushtetit. E megjithatë, Dhimitër Pasko u dënua me 5 vjet heqje lirie. Ndoshta trupi gjykues e pranonte që ai nuk ishte reshtuar vullnetarisht kundër Ushtrisë së Kuqe, por nuk mund të pranonte kurrsesi që ai ishte reshtuar kundër Jugosllavisë, si financier, por edhe si shkrimtar, me poemën “Poemi kosovar”.
Vetëm pasi u dha vendimi, bashkëshortja dhe miqtë u lejuan ta takonin. Pas kësaj, e dërguan në Vloçisht, ku ai i nënshtrohet jo vetëm punës së rëndë, por edhe poshtërimit e torturës që përmblidhen në episodin makabër, që vite më vonë e ka treguar gjatë një përkujtimoreje të shkrimtarit, dëshmitari, Hamza Tusha. “Ndërsa punonim të gjithë aty në atë kamp, një kapter që quhej Skënder, thërret me të madhe që t’i sillnin atë shkrimtarin. Pastaj urdhëroi dy të tjerë që t’i hapnin një gropë të madhe mbi një metër e gjysmë të thellë”. …“Mbaj mend që atëherë ishte shumë ftohtë. Ishte ndoshta fillim prilli dhe koha ende nuk kishte nisur të ngrohej. Si e futën brenda në gropë, e mbuluan me plisat që kishin lënë rreth saj, derisa dheu i arriti deri te mjekra…pastaj, e lanë aty, të futur brenda në tokën e ftohtë e të lagësht afër kënetës së Maliqit. Si kaluan disa orë, atij filloi t’i ikë fytyra. Iu shtrembëruan nofullat dhe nuk nxirrte dot asnjë tingull nga goja. Ne të gjithë e shihnim, pa mundur të bënim asgjë. Të ktheje fjalë atëherë, sidomos në situata të tilla, ishte si ta kërkoje vdekjen me zor!!” …“Atë kohë komandant kampi, ishte një i quajtur Tasi Marko. Në momentin që ai kishte ardhur për të thirrur të burgosurit, një shoku im që kisha në krah më thotë: “Sa keq, ky njeri që është groposur këtu është një shkrimtar i madh. Pse nuk i del komandantit përpara t’i tregosh (unë isha komandant i një brigade të vogël të burgosurish që udhëhiqja punën). Megjithëse kisha shumë frikë, e mora guximin dhe i dola përpara komandantit duke i thënë: “Kapter Skënderi ka futur një njeri të gjallë në dhe!”… “Mbaj mend që ai u alarmua. Kërkoi me ngulm të gjente kapterin që kish bërë këtë veprim. Më pas e nxorën trupin e shkrimtarit, duke i bërë shërbimet e duhura që ai të vinte në vete!”, ka mbyllur rrëfimin e tij Hamza Tusha.
E mbajtën 7 muaj në atë kamp, derisa e sollën në Tiranë, për ta bashkuar me një grup të dënuarish me të cilët do të përkthente. Më pas, në prill të vitit 1949, lirohet. Arsyeja e amnistisë, që mund të ishte dhe prishja e marrëdhënieve me Jugosllavinë, u tha se ishte dënimi i Koçi Xoxes, duke e quajtur vepër të tij edhe arrestimin e Dhimitër Paskos. Si çdo vendim tjetër të rëndësishëm për Dhimitrin që nga dita e arrestimit, Efterpi e mësoi rastësisht, duke lexuar emrat e të amnistuarve në gazetën “Zëri i Popullit”.
Në atë gazetë do të niste punë ca muaj më vonë si përkthyes, për shkak të nevojës për përkthime dhe jo sepse nga armik ishte kthyer papritur në intelektualin e mirëpritur të qarqeve mediatike dhe letrare të Shqipërisë. I tillë nuk u bë kurrë. Pas “Zërit të Popullit”, u çua si përkthyes në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, jo si nëpunës, por si bashkëpunëtor që paguhej me numër faqesh, një punë së cilës duhej t’i nënshtrohej deri në sfilitje për të mbajtur familjen, ku u lindën katër fëmijë. Të drejtën e botimit nuk ia jepnin; në Lidhjen e Shkrimtarëve që e kishte bashkëthemeluar, nuk e anëtarësonin; emrin në përkthime nuk ia botonin e megjithatë Dhimitër Pasko vazhdoi të punojë dhe la te fëmijët e tij, amentin “për të dashur atdheun dhe gjuhën deri në vuajtje, për të mos u shkarë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuanin pa faj”.
Sa e huaj për kohën ajo letër me këshilla biblike, e hapur në vitin 1967, kur Shqipëria u shpall shtet ateist. Dhe sa frymëzuese edhe sot! Bash si Mitrush Kuteli! (kujto.al)
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Gazetarë, shkrimtarë e përkthyes, emrat që dënoi diktatura
Avokatja që fshinte natën rrugët e Tiranës
“Me Dritëroin ishim shokë. Flisnim kundër regjimit që në fund të viteve 50”
