Është një e dielë e ngadaltë në Kukës, në Shqipërinë e Veriut dhe po përpiqem të bind 40-vjeçarin Bedri në Liverpool House, një lokal, se ardhja në Angli mund të mos jetë një ide e mirë. “Po të kisha 3000 euro, nesër do të blija një varkë”, thotë babai i dy fëmijëve. Nëse nuk mbytesh në Kanalin anglez, do të dëbohesh, i them unë. Ai buzëqesh. Asgjë them se ai nuk e beson: britanikët që nuk e duan më; vendi që është në rënie; politikanët përpiqen me dëshpërim t’ia mbyllin derën. Bedriu nuk është i vetëm që dëshiron të largohet. Britania është ikja e dukshme: vendasit thonë se katër nga pesë banorë të qytetit janë të lidhur me dikë që punon ose ka punuar në MB. A dëshiron dikush të qëndrojë? Patronët e Liverpool House tundin kokën. Unë flas me një mësues, një polic, një djalë 16-vjeçar. Të gjithë po planifikojnë të vijnë në Britani, legalisht ose ilegalisht me varkë, me kamion, me avion. Ndërsa Britania bie, miti i madhështisë së saj, shpresës së saj, jeton në imagjinatën e gjerë të këtyre njerëzve.
Pyes nëse u intereson çfarë ndodh me Kukësin, por pyetja është e tepërt. Është ekonomi bazë – njerëzit do të lëvizin nëse paguhen më shumë. Një dekadë e migrimit të paprecedentë në këtë vend është dëshmi e kësaj. Besnikëria ndaj tokës dhe komunitetit ka humbur. Megjithatë, përpiqem të ringjall atë idenë e vdekur: a nuk ka më dinjitet të jesh profesionist në Shqipëri sesa punëtor në MB? “Kam bërë dinjitet për 20 vjet,” thotë një oficer policie, duke pirë duhan pas nesh, “dhe tani nuk kam asgjë”. Për të vërtetuar mendimin e tij, ai më nxjerr në patrullë. “Shiko,” thotë ai duke treguar rrugët, “të gjithë të moshuarit, pa të ardhme.” Korrupsion, neglizhencë: kjo është historia e Kukësit që më jep. Një vend ku pas rënies së komunizmit nuk erdhi fundi i historisë. Puna e fundit e madhe ndërtimore që përfundoi në kohë? Një bunker bërthamor me urdhër të diktatorit të çmendur të vendit Enver Hoxha, përfundoi pikërisht në momentin që Lufta e Ftohtë po mbyllej.
Jashtë qytetit, nisemi drejt asaj që është bërë e njohur si “zona e eksodit”: fshatrat e vendosur në rrëzë të një vargu malor shqiptar të mbiquajtur “Bjeshkët e Nemuna”, nga ku shumica e njerëzve të tij janë larguar për të punuar pa dokumente në Angli. Këtu, udhëtimi nëpër Kanal fillon të ketë kuptim. Në një fshat të braktisur, Zehrito 72-vjeçare del nga shtëpia e saj e sapo rinovuar. Tre vjet më parë, djali i saj zbarkoi në një gomone në brigjet e Kentit. Ai shkoi në qytet, u hodh në tren dhe kaloi tre vitet e ardhshme duke ndërtuar apartamente luksoze në Londër. Paratë që ai dërgoi në shtëpi paguanin për operacionin në zemër të nënës së tij. “Nëse nuk do të ishte për të,” thotë ajo, “do të kisha vdekur.”
Së shpejti e gjithë kjo mund të marrë fund. Të gjithë ata me të cilët flas në Shqipëri, nga Princi i Kurorës e deri te recepsionisti i hotelit, po përpiqen të imagjinojnë një të ardhme në të cilën gjysma e popullsisë nuk ikën. Ata e dinë se qeveria britanike po përpiqet të mbyllë derën. Lajmet e ministrave konservatorë që duan të ndalojnë shqiptarët të kërkojnë azil dhe skemat e shpejta të dëbimit janë lajmet e mbrëmjes. Më shumë ata që largohen ilegalisht po dërgohen në shtëpi. Dhe për një vend ku 31% e PBB-së mbështetet në paratë e dërguara në shtëpi nga emigrantët, ky nuk është një lajm i mirë. Ekonomia e diasporës së madhe ka filluar të testohet. Popullsia po plaket. Në disa qytete, pacientët duhet të kalojnë kufirin për në Kosovë ose Greqi për kujdes shëndetësor. Shkollat po zbrazen. Përtej kryeqytetit, pjesë të mëdha të shoqërisë civile janë praktikisht inekzistente, sepse nuk ka njeri që të bëjë punët e kërkuara. Banka Botërore parashikon se së shpejti një e treta e vendit mund të jetë nën kufirin e varfërisë. Kjo është pavarësisht rritjes së vazhdueshme të PBB-së së vendit në dekadën e fundit – një e tillë e nxitur kryesisht nga investimet e huaja. Për ata që kanë mbetur pas, epoka e eksodit ka filluar të zbardhet.
Në Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë në fund të nëntorit, nipi i Mbretit të saj të fundit, Princi i Kurorës Leka, më përshkon nëpër kryeqytet. Princi i kurorës së fundmi theu heshtjen e tij ceremoniale për t’u shfaqur përkrah Piers Morgan dhe liderit të Reformës në Mbretërinë e Bashkuar, Richard Tice, dhe për të mbrojtur bashkatdhetarët e tij nga fjalimet e Suella Braverman për një “pushtim” shqiptar në Kent. Kur e takoj, princi është plot shpresë për vendin. Duke më drejtuar nëpër bulevardet e hapura të Tiranës, ai flet jo vetëm për të kaluarën e vendit, por edhe për premtimin e së ardhmes së tij. Kalojmë pranë bankës kombëtare që po rindërtohet, një vend që së shpejti do të koordinojë investimet në rritje në sektorin e turizmit të vendit. Pavarësisht pandemisë, vizitorët në vend gjeneruan më shumë të ardhura se kurrë. Vinçat ngrihen mbi ndërtesa apartamentesh gjysmë të ndërtuara.
“Shqipëria ka qenë gjithmonë në skaj të Perandorive të Mëdha dhe kjo është ajo që e bën atë unik, – më thotë ai teksa jemi pranë pallatit të vjetër të gjyshit të tij, Mbretit Zog. Ishte kolonia e fundit evropiane e Perandorisë Osmane, e fundit nën formën më të rëndë të komunizmit. Në Shqipëri, historia shpesh ka ndodhur shumë vonë. Por tani është në pararojë të përpjekjes për të zgjidhur problemin global të eksodit ndërkombëtar. Është bërë terreni i provës për politika të ndryshme që synojnë të pengojnë njerëzit të largohen nga vendi. Investimet britanike për të mbështetur ekonomitë lokale të vendit dhe për të ndaluar fluturimin kanë sjellë 6 milionë funte në rajonin e Kukësit. Paratë do të përdoren për të ndërtuar infrastrukturën dhe për të nisur shpresat e rajonit për t’i bërë Alpet Shqiptare një destinacion turistik. Për një vend të lodhur nga politikanët që mashtrojnë paratë publike, ka skepticizëm. Por modeli i investimit ka kuptim, dhe 6 milionë £ është një gjë e vogël në krahasim me 150 milionë £ që do të kushtonte për të gjetur dhe dëbuar ata që kanë kaluar ilegalisht kanalin vetëm këtë vit.
Për Lavdrim Krashin, deputet i qarkut të Dibrës në jug të Kukësit, kjo është vetëm gjysma e problemit. Ekziston gjithashtu nevoja për të joshur mbrapsht njerëzit që u larguan nga vendi. “Diaspora është pasuria jonë më e madhe”, më thotë ai në natën e festës së Pavarësisë së Shqipërisë. Ish-menaxheri i lartë i qeverisjes vendore nga Londra, një gjilpërë lulekuqe në xhaketën e tij, është një shembull i vizionit të tij në veprim: të shohë ata që kanë jetuar dhe punuar jashtë vendit të sjellin përvojat e tyre dhe të rigjenerojnë Shqipërinë. Të tjerë kanë bërë të njëjtën gjë. Një nga zgjedhësit e tij mbërriti ilegalisht në MB dhe përfundoi duke i shërbyer drekën mbretëreshës. Tani ai është kthyer në Tiranë dhe drejton një rrjet të suksesshëm restorantesh. Lavdrim gjithashtu e bën të qartë se ai dëshiron që edhe vlerat e këtyre vendeve të sillen në shtëpi – veçanërisht ato të Britanisë.
Kur e dëgjoj këtë, i tregoj Lavdrimit historinë e Xhevahirit, mësuesit që takova në Kukës. Para pandemisë kërkesa e tij për vizë për në Mbretërinë e Bashkuar u refuzua. Tani mes punës së tij si mësues dhe drejtimit të një shkolle në gjuhën angleze, ai kalon kohën e tij duke u përpjekur të bindë studentët e tij që të mos largohen. E kisha pyetur në Liverpool House se çfarë u tha atyre, dhe ai qeshi me mua: “Është e vështirë të di se çfarë të thuash kur edhe ti planifikon të largohesh”.
E pyes Lavdrimin nëse shpresa e diasporës së rikthyer, “vlerat britanike” dhe investimet e synuara në ekonomitë lokale të Shqipërisë mund të jenë vërtet të mjaftueshme për të ndaluar joshjen e pagave më të larta. E kishte të vështirë të përgjigjej. Pjesa më e madhe e këtij mendimi të dëshiruar varet nga faktorë jashtë kontrollit të vendit. Për t’i dhënë fund eksodit, pavarësisht nëse e pëlqen apo jo mendimi progresiv, kërkon që vende të tilla si Gjermania, Anglia dhe Franca të ndalojnë së inkurajuari “ikjen e trurit” të vendit me skemat e vizave. Për më tepër, ajo kërkon një angazhim si nga qeveria shqiptare ashtu edhe nga sipërmarrja private për të investuar në diçka, kthimet e së cilës mund të mos jenë të menjëhershme: ekonomitë lokale të shtetit-komb. Për të rindërtuar një komunitet, dhe në të vërtetë një vend, të zbrazur nga një dekadë hiper-globalizimi.
Çuditërisht, për të shpjeguar zhgënjimin e tyre, burrat në Kukës iu drejtuan atyre vlerave që Lavdrimi dukej se donte të sillte në shtëpi. Një ndjenjë respekti dhe integriteti ata panë në Britani, por edhe monarkinë dhe historinë e saj. Ata nuk mund ta kuptonin pse kombësitë e tjera – afgane dhe irakenë – me sa duket i kishin shpëtuar zemërimit të Sekretarit të Brendshëm. Një vizë duhet të jetë për dashurinë për Mbretëreshën dhe respektin për vendin, tha njëri.
Pasi fola me Lavdrimin, shkova për të parë statujën e Skënderbeut, një nga heronjtë e Liverpool House (së bashku me Steven Gerrard), i cili, sipas legjendës historike shqiptare, shpëtoi Evropën nga plaga e osmanëve që përparonin në shekullin e 15-të. Natën e festimeve të Pavarësisë po përgatitej një skenë për një koncert të popstarit anglez-shqiptar me origjinë në Londër, Dua Lipa. Një ditë më parë ajo kishte marrë nënshtetësinë. Rrugës për në koncert kishte plot të rinj. Ata më kujtuan adoleshentët që kisha parë në Liverpool House, duke parë në TikTok jetën e bashkëkohësve të tyre më me fat në Angli.
Nën lëvoret e ndërtimit të ri të Tiranës, ata kaluan pranë shtatores së Skënderbergut dhe drejt dritave të koncertit. M’u kujtua diçka që më kishte thënë Bedri në Liverpool House. “Thellë në vetvete, askush nuk dëshiron të largohet nga vendi i tij.
