Ç’është tabela e Mendelejevit? Si u hartua klasifikimi i elementeve periodikë? Si përdoret sot? A është e plotë, tabela e Mendelejevit? Çfarë ndryshojnë katër elementet shtuar së fundmi?
Më 17 shkurt 1869, kimisti rus Dimitri Mendelejev shënoi simbolet për elementet kimike natyrorë, duke i vendosur të renditur sipas peshës atomike dhe duke krijuar tabelën periodike. Renditja u shënua në mënyrë të atillë, që i gruponte në faqe sipas rregullsive ose njohjes së “periodiciteteve” të sjelljes. Ky qe ndoshta, zbulimi më i madh në historinë e kimisë.
Idetë e Mendelejevit, që u mbështetën në punën e mëparshme të kimistit francez Antoine Lavoisier në shekullin e kaluar, ndryshuan plotësisht mënyrën sesi e shihnin kimistët disiplinën e tyre. Tani çdo element kimik kishte numrin dhe pozicionin e tij të fiksuar në tabelë, prej nga u bë e mundur të parashikohej sjellja e tij: si do të reagonte me elementët e tjerë, çfarë lloj përbërësish do të formonte dhe ç’lloj vetie fizike do të kishte.
152 vjet më parë, Dimitri Mendelejev bëri klasifikimin e elementeve nisur nga masa atomike, që do të revolucionarizonte konceptimin e materies dhe vetitë e saj fiziko-kimike. Si çdo arritje e jashtëzakonshme konceptuale, tabela periodike e elementeve nuk është vetëm përshkruese, por edhe parashikuese, madje mund të plotësohet, pak nga pak, me elementë jonatyrorë, të prodhuara në laboratorë, katër të fundit u vërtetuan vetëm para tre vitesh. Studiuesit janë vazhdimisht në kërkim të elementeve të reja, gjithnjë e më të rënda, disa prej të cilave madje mund të jenë jashtëzakonisht të qëndrueshme. Një shekull e gjysmë më parë, Dimitri Mendelejev bëri hapin vendimtar në kërkimin e renditjes së elementeve, duke botuar draftin e parë të tabelës periodike. Në vitin 2019, komuniteti i kimistëve në mbarë botën festoi përvjetorin.
Dimitri u rrit në Siberi, në një skaj të largët të civilizimit perëndimor. Shtëpia e tij, Tobolsk, ishte 1000 km më afër Pekinit, sesa Parisit dhe rrugëtimi drejt famës shkencore ishte vërtet i vështirë. Ishte më i vogli i 14 vëllezërve e motrave Mendelejev dhe menjëherë pas lindjes së tij, në 1834, shëndeti i keq e detyroi të atin, Ivanin, mësues i shkollës së mesme, të dilte në pension. U diplomua në 1855 dhe disertacioni i tij – mbi izomorfizmin dhe marrëdhëniet e tjera mes formës fizike dhe përbërjes kimike, u botua në një gazetë punime mineralesh. Pasuan artikuj të tjerë për revistat shkencore dhe teknike, por ai nuk kishte të ardhura të sigurta. Në atë kohë, nëna dhe motra i kishin vdekur, vetë vuante nga tuberkulozi. Sidoqoftë, një vit mësimdhënie në klimën e Krimesë ia përmirësoi ndjeshëm shëndetin, madje një mjek i ri e hodhi poshtë diagnozën e mëparshme. Pas kthimit në Shën Petërburg, në 1861, Mendelejev rifilloi mësimin në universitet, po ashtu mbante leksione në Institutin Teknologjik të qytetit. Thuajse gjysmë shekulli pas vdekjes së tij në 1907, Mendelejev u bashkua me një klub edhe më ekskluziv. Në vitin 1955 fizikantët në kampusin e Universitetit të Kalifornisë në Berkeley bombarduan elementin 99 (einsteinium) me grimca alfa për të prodhuar gjurmët e elementit 101. I konfirmuar zyrtarisht si “mendelevium”, ky element skaliti emrin e tij në ikonën që ai kishte krijuar. Asokohe paraqitja e tablelës po bëhej e shpjegueshme sa i përket strukturave nënatomike dhe shkëmbimeve të energjisë kuantike, në atë nivel që Mendelejev nuk e kishte parashikuar. Gjithsesi, diçka e tillë nuk ia zvetënoi reputacionin e arritjeve. /Po ashtu, Mendelejev po parashikonte vetitë e tri elementeve: galium, skandium dhe germanium, ende të pazbuluara. Aq i bindur ishte ai për qëndrueshmërinë e ligjit të tij periodik, saqë la hapësirat boshe në tabelë për këto elemente. Elementet u gjetën në një hapësirë kohore 20-vjeçare, vetitë e të cilave konfirmuan saktësisht parashikimet e tij. Edhe vetë Mendelejevi u befasua me shpejtësinë e konfirmimit të ideve të tij. Gjatë një leksioni në Institucionin Mbretëror në Londër, në 1889, ai pranoi se nuk mendonte se do jetonte aq gjatë sa “të përmendte zbulimin e tyre në Shoqërinë Kimike të Britanisë së Madhe, si një konfirmim të saktësisë dhe përgjithësisë së ligjit periodik”. Teksa lajmet për arritjet e tij të jashtëzakonshme filluan të përhapeshin, Mendelejev u shndërrua në një lloj heroi dhe interesi për sistemin periodik filloi të rritej. Shpikja i rezistoi kohës, duke iu përshtatur përparimeve në fizikë dhe kimi. Afishohet në klasa, printohet në postera, lojrat me enigma ose tasa cilindrikë… Mësohet përmendsh nga nxënësit… “Ajo” është tabela e famshme periodike e elementeve kimike, që rendit 118 atomet e njohura dhe ndihmon kimistin për t’u lokalizuar në këtë shkapërderdhje me anë të një organizimi strikt dhe estetik.
Në tërësi, Mendelejevi parashikoi 10 elemente të reja. Më pas, propozoi se pozicionet e disa çifteve të elementeve ngjitur të ndryshojnë për t’i bërë vetitë e tyre të përshtaten në modelin periodik. Ai sugjeroi shkëmbimin e kobaltit me nikel dhe argon me kalium, duke besuar se ishin vendosur gabimisht, sepse peshat e vërteta atomike ndryshonin nga vlerat që kishin përcaktuar kimistët. U desh deri në vitin 1913, rreth gjashtë vjet pasi kishte vdekur Mendelejev, për të qartësuar këtë paqartësi. Në atë kohë, kimistët kishin marrë një kuptim shumë më të mirë të atomit dhe po atë vit fizikanti Henry Moseley, duke punuar në Mançester, tregoi se pozicioni i një elementi në tablelë nuk drejtohet nga pesha e tij atomike, por nga numri i tij atomik. Vlen të përmendet se tabela periodike e Mendelejevit u hartua në mënyrë empirike, bazuar në ngjashmëritë e vëzhguara kimike të elementeve të caktuara. Vetëm në fillim të shekullit të 20-të, pasi struktura e atomit ishte vendosur dhe pas zhvillimit të teorisë kuantike, do të dilte kuptimi teorik i strukturës së tij.
Me gjithë arritjet, Mendelejevi nuk e fitoi kurrë çmimin “Nobel” në Kimi. Sidoqoftë, ai u nderua me medaljen prestigjioze “Davy” (1882) dhe “ForMemRS” (1892). Tabela periodike nuk u pranua në gjirin e kimistëve, derisa u provuan të sakta parashikimet e Mendelejevit për elementet e reja. Pasi galiumi u zbulua në 1879 dhe germaniumi në 1886, ishte e qartë që tabela ishte jashtëzakonisht e saktë. Kur vdiq Mendelejevi, Tabela Periodike e Elementeve u njoh ndërkombëtarisht, si një nga mënyrat më të rëndësishme të krijuara ndonjëherë, për studimin e kimisë.
