“Dashuritë e mia ishin Adrienne Monnier dhe James Joyce dhe ‘Shakespearei and Company’”, shkruante Sylvia Beach, libraria legjendare parisiene e së cilës hapi dyert më shumë se 100 vjet më parë.
Bashkë me Monnierin, partnerja e saj jetësore dhe profesionale, La Maison des Amis des Livres, ishte një pikëtakim për njerëzit kryesorë të letrave franceze. Beach do të miqësohej me dy breza shkrimtarësh amerikanë, anglo-irlandezë dhe francezë, përfshirë André Gide, Paul Valéry, TS Eliot, Ezra Pound, Ernest Hemingway dhe, natyrisht, James Joyce.
Libraria e parë në gjuhën angleze dhe ajo në Paris mundësuan qasje të paparë për letërsinë anglo-amerikane për një popullatë xhepcekët të pasluftës që nuk kishin asnjë dyshkë për të blerë libra. Ishte gjithashtu edhe burimi kryesor i shpërndarjes së “revistave të vogla” avangarde, duke u bërë vendi i parë për botimin e disa prej poetëve, novelistëve dhe kritikëve më të rëndësishëm të dekadave të para të shekullit njëzet. Ata përfshinin revistën “Egoist” të Harriet Weaverit, që ishte e para që botoi veprën e Joyceit.
“Modernizmi mendohet të jetë i vështirë, por Beach asnjëherë nuk e pranoi këtë gjendje të tij”, thotë Keri Walsh, botuese e letrave të saj. Vlerësimi i thellë i Beachit për letërsinë bëri që ajo t’i inkurajonte vizitorët të shfletonin e të lexonin për orë të tëra pa qenë të obliguar të blinin libra. Kjo e bëri dyqanin e saj një port të natyrshëm thirrjeje për një valë shkrimtarësh anglo-irlandezë dhe amerikanë në kryeqendrën franceze në vitet ndërmjet luftërave.
Joyce arriti me mbështetësin e tij të flaktë Pound në verën e vitit 1920, i pasuar së shpejti nga TS Eliot dhe Wyndham Lewis. Ernest Hemingway, Thornton Wilder dhe Robert McAlmon erdhën vitin tjetër, kur libraria u zhvendos në hapësira të reja kundrejt Monnierit në “Rue de l’Odéon”.
Disa ishin vizitorë më të përhershëm sesa të tjerët, por për shumëkënd libraria mbeti vendtakimi i tyre, por edhe dhomë leximi, zyrë postale e këmbimore parash.
Pound, që e pa veten si zbulues i talentit të ri, e nxiti interesimin e Beachit në revistat e vogla. Ajo i përcillte dorëshkrimet e shkrimtarëve të rinj tek botuesit dhe promovonte me entuziazëm të rejat që shfaqeshin, përfshirë “Criterion” të TS Eliot. Beach e adhuronte Eliotin edhe para se të takoheshin, dhe dritarja e saj shfaqte veprat e tij e kështu rriteshin shitjet.
Hemingway do të bëhej një mik jete.
“Askush që e njoha nuk ishte më e dashur me mua”, kishte thënë për Beachin, që e lejoi atë të huazonte libra falas kur ai ishte tepër i varfër që të regjistrohej. Përmes librarisë ai do të bëhej mik i ngushtë me Poundin, i cili endej nëpër librari kur ai lexonte. Të dy u bënë bashkë dhe flisnin për letërsi.
“Ishte koha kur rrinte me Sylvia Beachin kur ai filloi më të vërtetë të zbulonte kush do të ishte si shkrimtar”, thotë Walsh për Hemingwayin.
Por është natyrisht Joyce, me të cilin “Shakespeare and Company” do të afrohej përgjithnjë. Kur “US Little Review”, e cila po botonte “Uliksin” me vazhdime, ishte paditur për paturpësi dhe ishte ndaluar që ta botonte më tej, Beach doli dhe ofroi botimin e krejt novelës.
“Ajo e pa si një mundësi profesionale. Ajo e njihte veprën dhe mendonte se ishte e jashtëzakonshme për librarinë e saj, por edhe për botën”, thotë Walsh.
Por mbase ajo nuk ishte në dijeni se çfarë do të përftonte. Beach përfundoi marrjen e regjistrimeve, nisi të punësonte daktilografë, lektorë, të kujdesej për nevojat e familjes së Joyceit dhe të bindte botuesin, Maurice Darantière, që të shtonte kohën e dorëshkrimit.
Botimi i saj u solli famë të përbotshme Joyceit, Beachit dhe “Shakespeareit and Company”, por gjatë kësaj kohe për pak sa nuk u shemb libraria. Dhe kjo nuk ndodhi për shkak se Joyce kishte zakonin që të ndihmonte fondin e librarisë.
Shfaqja e librit e ktheu librarinë në një Mekë për modernistët dhe lexuesit e tyre. Tani edhe Elioti, Poundi e McAlmoni shisnin, në mos më shumë, sesa Jamesi, Whitmani e Conradi.
Një stuhi botimesh risuese zuri vend brenda dhe rreth librarisë. Ardhja e Ford Maddox Fordit në Paris bëri që të fillonin punën me Pound për revistën jetëshkurtër, por me ndikim transatlantik.
Vepra kampione nga shkrimtarë amerikanë, ajo botoi E. E. Cummingsin, Poundin, Hemingwayin dhe McAlmonin.
Monnier e shpalosi punën e tyre para lexuesve frëngjishtfolës në zhurnalin e saj, Le Navire d’Argent, për të cilën bashkë me Beachin ajo e përktheu Eliotin. Pasi iu dha kontrata franceze për “Uliksin”, ajo nisi të botonte përkthimet e para franceze në revistën tjetër të vogël, “Commerce”.
Megjithatë, fërkimet mes përkthyesve tendosën marrëdhëniet mes tyre dhe Joyceit. Më pas gjërat u përkeqësuan ndjeshëm më 1932 kur, pavarësisht se kishte nisur një kontratë me Beachin, që i jepte të drejtat për Uliksin, ai më pas bëri trysni që të hiqte dorë nga këto të drejta, përpara se të hynte në kontratë me Random House.
“Bota ishte e tij”, psherëtinte Beach më vonë.
Humbja e të hyrave nga shitjet e “Uliksit” ishte kompensuar në shumë mënyra nga mungesa e kërkesave të vazhdueshme financiare të Joyceit, por megjithatë depresioni i viteve ‘30 pati pasoja të prekshme në “Shakespeare and Company”.
Miq besnikë si Gide dhe Valéry organizuan grupe miqsh për të mbështetur librarinë, duke nisur regjistrimet dhe organizuar lexime nga tashmë të famshmit Eliot dhe Hemingway.
Regjistrimet e mbajtën ujkun te dera, por atëherë ia behu lufta. Kur Beachi, ende e përkushtuar për veprat e Joyceit pavarësisht gjithçkaje kishte ngjarë, refuzoi të shiste kopjen e saj të fundit të “Zgjimi i fineganëve” për një oficer gjerman më 1941, ai kërcënoi se do të kthehej prapë e do të konfiskonte krejt librat e saj. Brenda një kohe të shkurtër, Beach ia doli të fshihte krejt librat e saj në apartamentin e saj në katin e katërt dhe të arratisej.
Sidoqoftë Beachi vazhdoi të jepte libra për miqtë e vjetër si Gide dhe Simone De Beauvoir, që kishin nisur të vizitonin librarinë në vitet ’30, dhe ca të rinj, përfshirë autorin e “Native Son” Richard Wright.
Beach do të pranonte nënshkrime nga Wright në librarinë e re, “Le Mistral”, që ishte ngritur nga një bashkatdhetar ekscentrik amerikan, George Whitman. Ai qe “frymëzuar krejtësisht nga ajo dhe donte të vazhdonte atë çfarë kishte bërë ajo”, thotë e bija e tij Sylvia Whitman, që e kishte marrë emrin prej Beachit.
Whitman ka mirëpritur një brez të ri shkrimtarësh, përfshirë Henry Millerin, Anaïs Ninin, Lawrence Durrellin dhe William Burroughsin, që bënin kërkime në Naked Lunch në librarinë mjekësore të dyqanit.
Në një darkë të mbajtur për James Jonesin, autor i “From Here to Eternity”, më 1958, në të cilën Whitmani kishte ftuar Beachin, ajo i kishte thënë atij se donte që ai t’i vinte emrin “Shakespeare and Company”. I ngazëllyer, Whitman e riemëroi dyqanin e tij në nderim të Beachit më 1964, dy vjet pas vdekjes së saj dhe në 400-vjetorin e lindjes së Shakespeareit.
Disa vite më vonë, në ditëlindjen e njëzetë të bijës së tij, ai ia dha asaj botimin e parë të “Uliksit”, me faqet ende të paprera. Nëse kjo përpjekje ishte për të bartur përgjegjësinë, Sylvias iu deshën disa vite për t’u bindur. Por tani ajo drejton “Shakespeare and Company” në të njëjtën mënyrë si Beach dhe i ati i saj. Pasi ka ngritur një festival letrar dhe një çmim të ri për novela, ajo tani po kuturis edhe me botime.
Kur Whitman foli për “BBC Culture”, ajo ishte në procesin e ngritjes së një ekspozite kushtuar për Beachin dhe njëqindvjetorin. “Jam mjaft e befasuar nga ajo si u vura në lëvizje nga kjo”, thotë ajo. “Mendoj se tash po e kuptoj sa e pranishme është ajo për ne këtu”.
Me vepra autorësh të promovuar nga Beach, që ende zënë vend të nderuar nëpër raftet e “Shakespeare and Company”, si mund të mos jetë ajo e pranishme?
