Ishte dashur të sillte afat. Në vend të kësaj, zgjedhjet e Turqisë, të cilat befasuan investitorët duke rizgjedhur Rexhep Tajip Erdogan si president më 28 maj, kanë thelluar gjendjen e keqe ekonomike të vendit. Në dy javët e fundit lira ka humbur 5% të vlerës së saj ndaj dollarit, duke rënë në normën 21 me 1. Disa ekonomistë mendojnë se mund të arrijë në 30 deri në fund të vitit, pavarësisht përpjekjeve të qeverisë për ta mbështetur atë. Rezervat neto të këmbimit valutor të bankës qendrore janë tani në të kuqe, pasi janë varfëruar pasi kursimtarët dhe investitorët ikin nga monedha.
Vështirësi të tilla janë simptoma të politikës monetare të çuditshme. Në vitin 2021, duke u përballur me presionin inflacioniste që bëri që bankat qendrore kudo të rrisin normat e interesit, Turqia i uli ato. Duke besuar se normat e ulëta ulin inflacionin – e kundërta e ortodoksisë ekonomike – zoti Erdogan e ka armatosur vazhdimisht bankën qendrore të Turqisë për të ulur normën e saj të politikës. Në të vërtetë, norma e politikës njëditore tani qëndron në 8.5%. Sipas shifrave zyrtare, inflacioni vjetor arriti në 86% në vitin 2022.
Që atëherë, inflacioni është zbutur – ose në 44%, sipas vlerësimeve zyrtare, ose në diçka më të lartë, sipas atyre të pavarura. Lakejtë e Erdoganit mburren se ai kishte të drejtë gjatë gjithë kohës. Në fakt, inflacioni ka rënë për shkak të rënies së çmimeve të energjisë, ndërhyrjes së bankës qendrore në tregjet valutore dhe “efekteve bazë”, ku rritjet e çmimeve të kaluara heqin bazën nga e cila llogaritet inflacioni. Pavarësisht kësaj, zoti Erdogan duket se do të vazhdojë me politikën e tij, të paktën për një kohë. Në fjalimin e tij të fitores ai pohoi se, krahas politikës monetare më të lirshme, “inflacioni do të bjerë gjithashtu”.
Megjithatë, zoti Erdogan ka të drejtë për diçka. Inflacioni në Turqi është një enigmë për ekonomistët, edhe nëse jo në mënyrën si sugjeron ai. Këmbëngulja e normave të ulëta të interesit dhe inflacionit të lartë sugjeron se norma reale e interesit e Turqisë ka qenë thellësisht negative për disa kohë. Kjo duhet të bëhet me shpejtësi e paqëndrueshme, pasi u mundëson spekulatorëve të përfitojnë shumë duke marrë hua në lira dhe duke investuar në aktive të qëndrueshme si banesat ose monedha të tjera, duke zhvlerësuar më tej lirën dhe duke turbocharguar inflacionin. Atëherë, si kanë mbetur negative normat reale të interesit për kaq gjatë? Dhe çfarë do të thotë për rrugën e ardhshme të inflacionit?
Peshkimi për përgjigje
Për të filluar, së pari duhet kuptuar qasja e zotit Erdogan. Kjo u artikulua më së miri në vitin 2018, kur Cemil Ertem, një këshilltar, dha një përmbledhje, duke iu referuar një ekuacioni të krijuar në shumë modele ekonomike dhe të emëruar pas Iriving Fisher, një ekonomiste pioniere. “Ekuacioni Fisher” thotë se norma nominale e interesit është një shumë e normës reale të interesit dhe normës së pritur të inflacionit. Shumica e ekonomistëve besojnë se norma reale përcaktohet nga faktorë, të tillë si norma afatgjatë e rritjes, mbi të cilën politikëbërësit kanë pak ndikim. Një normë nominale më e ulët duhet, të paktën sipas interpretimit të z. Ertem, të reduktojë inflacionin. Z. Ertem argumentoi se kjo do të ndodhte nëse firmat do të kalonin kostot më të ulëta të huamarrjes tek konsumatorët si çmime më të ulëta.
Megjithatë, kur teoria u vu në provë në fund të vitit 2021, zoti Erdogan u vërtetua se kishte gabuar. Në fund të fundit, inflacioni vazhdoi të rritet. Problemi ishte se kanalet e tjera përmes të cilave normat e interesit ndikojnë në inflacion dominonin kanalin e kostos me të cilin z. Ertem priste që të reduktohej inflacioni, thotë Selva Demiralp nga Universiteti Koc.
Kjo ende lë misterin e normës së interesit të vazhdueshëm thellësisht negativ të Turqisë. Por ajo fillon të zbërthehet kur merren parasysh llojet e tjera të normave reale, të cilat nuk kanë qenë aq negative. Siç argumenton Emre Peker i Grupit Eurasia, një kompani konsulence, “norma e [politikës] është bërë e parëndësishme”.
Në disa raste, normat e interesit shtrembërohen nga politika e qeverisë. Në sektorin tregtar, për shembull, bankave u thuhet të mos japin hua mbi një normë interesi të caktuar. Rezultati është se ata thjesht shmangin marrjen e shumicës së kredive. Vetëm industritë e favorizuara, si ndërtimi, marrin kredi. Turqia u ka kërkuar gjithashtu bankave të mbajnë obligacione kundrejt depozitave në valutë, duke subvencionuar në fakt huamarrjen shtetërore.
Megjithatë, në sektorët ku normat e interesit janë më pak të shtrembëruara, normat nominale të interesit kanë lëvizur në drejtim të kundërt me normën bazë. Meqenëse investitorët nuk besojnë se banka qendrore do të veprojë për të ndaluar inflacionin në të ardhmen, pritjet për inflacionin janë rritur. Kjo ka ndikuar në norma më të larta të huadhënies për konsumatorët, veçanërisht për kreditë afatgjata, sepse investitorët kërkojnë një kthim më të lartë sa më e ulët të jetë fuqia blerëse që ata presin që lira të mbajë në të ardhmen. Prandaj, gjykuar nga normat e kredisë konsumatore, normat reale të interesit mund të mos jenë edhe aq negative.
Në mënyrë të ngjashme, kthimet nga aktivet e tjera janë shumë më të larta sesa sugjeron norma e politikës së bankës qendrore. Kjo po bën që firmat, familjet dhe investitorët të largohen nga monedha. Qeveria dëshiron të mbështesë lirën, por ka vetëm kaq shumë që mund të bëjë. Korrespondenti i “The Economist” u bekua me shumë falënderime kur – me pak kohë – ai pagoi një taksi në Stamboll duke përdorur dollarë me kursin e këmbimit të tregut, në vend të atij më pak bujar të tregut të zi. Furnizuesit po i marrin gjërat në duart e tyre, duke i vendosur çmimet e artikujve në dollarë, thekson Bekir, një pronar dyqani në Pazarin e Madh të Stambollit. Asetet e tjera përveç monedhave të huaja po tërheqin gjithashtu investime, ndërsa palët përpiqen të mbrojnë kursimet e tyre. Zonja Demiralp vëren se ka, për shembull, “radhë të gjata jashtë shitësve të makinave”. Çmimet e banesave janë rritur me trefishin e normës së inflacionit zyrtar. Disa spekulojnë për mundësinë e një sulmi ndaj lirës nga investitorët e huaj.
Qeveria është përpjekur të frenojë ikjen e monedhës. Firmat eksportuese duhet t’i shesin bankës qendrore 40% të të ardhurave të tyre në valutë. Në fund të vitit 2021, qeveria prezantoi një skemë ku disa depozita në lira mbrohen nga zhvlerësimi. Në një situatë jashtëzakonisht të kushtueshme dhe jo plotësisht të qëndrueshme, pothuajse një e katërta e të gjitha depozitave janë tashmë të mbuluara.
Atëherë, çfarë të bëjmë me ekuacionin e Fisherit? Normat e politikës afatshkurtra kanë qenë mjaft negative, por ato janë shumë më pak të rëndësishme për huamarrjen, pasi normat e tregut ose janë rritur për shkak të pritjeve më të larta inflacioniste, ose kredia është racionuar. Në zona të tjera, rezultati ka qenë një rënie nga lira, duke nxitur përdorimin e kontrolleve të buta të kapitalit. Nëse zoti Erdogan do të mbante normat e interesit të tregut në të gjithë bordin, rezultati mund të ishte hiperinflacion.
Disa ekonomistë mendojnë se zoti Erdogan, i armatosur me fitore dhe duke u përballur me një krizë valutore në rritje, mund ta zbusë qasjen e tij. Turqia do të ketë një pushim ekonomik gjatë verës, kur konsumi i energjisë do të bjerë dhe të ardhurat nga turizmi do të rriten. Erdogan ka qenë në gjendje të mbajë lirën në këmbë falë marrëveshjeve të njëhershme të këmbimit valutor me miqtë, përfshirë Rusinë dhe Arabinë Saudite. Megjithatë, në vjeshtë, atij mund t’i duhet të heqë dorë nga premtimi i tij për të vazhduar politikën e normave të ulëta, ndoshta nëpërmjet mjeteve indirekte si zbutja e kufijve në normat e huadhënies tregtare. Moti i ngrohtë dhe favoret miqësore nuk zgjasin përgjithmonë.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga “The Economist“
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
