Është xhevahiri i Adriatikut. Ujërat e saj vezulluese ushqejnë një koloni të rrallë pelikani dalmat, zogjtë më të mëdhenj të ujërave të ëmbla në botë, mbajnë bretkosën e rrezikuar të ujit shqiptar dhe strehojnë breshkat e kokës në dunat e saj rrethuese.
Laguna e Nartës është në zemër të deltës së gjerë dhe kryesisht të paprishur të lumit Vjosë të Shqipërisë, të cilën studiuesit e konsiderojnë si deltën e madhe të lumit më të paprekur në Evropë.
Por ky vlerësim nuk do ta shpëtojë atë. Delta e Vjosës dhe laguna e saj janë nën rrethim. Ata do të bëhen viktima të një sërë zhvillimesh masive turistike bregdetare, pjesërisht të financuara nga një kompani e krijuar nga dhëndri i Donald Trump, Jared Kushner.
Hotelet dhe vilat luksoze do të strehojnë deri në një milion vizitorë që mbërrijnë çdo vit në një aeroport të ri ndërkombëtar që po ndërtohet aktualisht në kënetat e kripura rreth lagunës.
Deri në rënien e Perdes së Hekurt që e rrethoi Evropën Lindore komuniste nga perëndimi kapitalist, Shqipëria ishte ekuivalenti i shekullit të 20-të me Korenë e Veriut, një shtet virtual burgu nën kontrollin e të fortit Enver Hoxha.
Por sot, qeveria e saj dëshiron të mirëpresë botën dhe është e vendosur ta kthejë rajonin e largët bregdetar jugor të vendit në atë që ajo e quan një rivierë shqiptare.
Delta “është një nga vendet më vitale për biodiversitetin, jo vetëm brenda Shqipërisë, por në të gjithë Evropën”, thotë një ambientalist.
Projektet e zhvillimit të Kushner, të cilat do të jenë një pjesë kyçe e kësaj, u zbuluan muajin e kaluar nga The New York Times. Dëmi ekologjik që ata do të shkaktojnë ka gjasa deri më tani të jetë i pavërejtur jashtë Shqipërisë. Por kjo ka të ngjarë të ndryshojë, nëse aktivistët ndjekin rrugën e tyre.
“Vjosë-Nartë është një nga vendet më vitale për biodiversitetin, jo vetëm brenda Shqipërisë, por në të gjithë Evropën”, thotë Aleksandër Trajçe, drejtor ekzekutiv i Mbrojtjes dhe Ruajtjes së Mjedisit Natyror në Shqipëri (PPNEA), organizata e parë mjedisore në vend.
“Këto zhvillime janë shumë alarmante dhe ne jemi shumë të shqetësuar për humbjen e zonave të fundit natyrore bregdetare në Mesdhe,” thotë Annette Spangenberg, drejtuese e ruajtjes në EuroNatur, një OJQ mjedisore me qendër në Gjermani.
Shqipëria e Jugut është një oaz i rrallë europian për natyrën. Lumi Vjosë quhet shpesh lumi i fundit i paprekur i Evropës jashtë Rusisë. Rrjedh lirshëm për 170 milje nga malet e Pindit në Greqi, ku ngrihet, dhe përmes kanioneve në malësitë e largëta shqiptare, përpara se të përhapet i pakufizuar në një fushë të gjerë përmbytjeje dhe të zbrazet në Adriatik përmes deltës së saj prej 59,000 hektarësh.
Mbijetesa e tij si një lumë pa pendë është kryesisht falë aktivistëve ndërkombëtarë, të cilët për dekadën e fundit kanë penguar me sukses qeverinë shqiptare të ndërtojë diga të mëdha hidroelektrike në rrjedhën e sipërme të saj. Vitin e kaluar, qeveria shqiptare pranoi disfatën në planet e saj të digave hidro për lumin dhe e shpalli Parkun Kombëtar të Lumit të Egër Vjosë të sapokrijuar si të ndaluar për zhvillim.
Por euforia në këtë vendim ka qenë jetëshkurtër, pasi deklaratat mjedisore të qeverisë janë përplasur me prioritetet e saj ekonomike.
Rezulton se mbrojtja për lumin mbulon vetëm vetë përroin. Delta mbetet e përjashtuar dhe e pjekur për ndërtim, veçanërisht tani që mbrojtja e saj e kufizuar i nënshtrohet vetos nga kryeministri. Ndërkohë, qeveria ka ndryshuar në javët e fundit ligjin për ta lejuar atë të anashkalojë mbrojtjen e mjedisit për të ndriçuar zhvillimet turistike në treg në zonat e mbrojtura të deltës.
Rëndësia ekologjike e deltës së Vjosës për Evropën nënvizohet në një studim që do të publikohet së shpejti për 258 deltat e lumenjve rreth Mesdheut. Ajo zbulon se delta është një nga vetëm një grusht deltash rreth detit që janë pothuajse të pacenuara – dhe më e madhja prej tyre. Ulrich Schwarz, një konsulent i zonave të përmbytjeve me bazë në Vjenë, i cili përpiloi raportin për EuroNatur dhe RiverWatch, një tjetër OJQ evropiane, e quan atë me “rëndësi të madhe për Mesdheun”.
Parlamenti shqiptar miratoi një masë që lejon kryeministrin të anashkalojë mbrojtjen ekzistuese për deltën.
Në zemër të saj është laguna e Nartës prej 10,000 hektarësh, një terren kyç për mbarështimin dhe ushqimin për zogjtë më ikonë të ujit të Evropës Juglindore, duke përfshirë pelikanin dalmat, gjerësia e krahëve të të cilit rivalizon atë të albatrosit të madh, si dhe flamingot dhe lugët. Por afër lagunës, ndërtimi i aeroportit me pistën e tij prej dy miljesh është drejt përfundimit. Është planifikuar të hapet pranverën e ardhshme.
Koordinatori i ruajtjes së pelikanit të PPNEA, Zydjon Vorpsi, thotë se zhvillimi që do të lëshojë do të “transformojë zonën, duke rezultuar në urbanizimin e plotë të deltës”. Edhe nëse laguna mbijeton si një trup uji, Vorpsi paralajmëron, hidrologjia e saj do të shkatërrohet; dunat e gjera që janë ndërtuar në skajin e jashtëm të deltës do të jenë në rrezik ekstrem; dhe zhurma dhe dritat nga aeroporti do të çorientojnë dhe trembin zogjtë dhe breshkat. Do të jetë një zhdukje e kafshëve të egra.
Një nga investitorët e konfirmuar për zhvillimet e reja turistike që do të shkaktojë aeroporti është Affinity Partners, një firmë e kapitalit privat me bazë në Majami e formuar nga Kushner në vitin 2021. Thuhet se ka një investim prej 3.1 miliardë dollarësh, pjesa më e madhe nga publiku i Arabisë Saudite. Fondi i Investimeve, një fond qeveritar i pasurisë sovrane.
Duke punuar me Kushner për lehtësimin e projekteve në Shqipëri është Richard Grenell, i cili shërbeu si ushtrues detyre i Drejtorit të Inteligjencës Kombëtare në administratën Trump. Partneri lokal i Affinity është miliarderi shqiptar Shefqet Kastrati, Grupi Kastrati i të cilit është i përfshirë në gjithçka, nga tregtia e karburanteve deri te ndërtimi dhe menaxhimi i hoteleve luksoze.
Planet e Kushner thuhet se fokusohen në dy zona rreth deltës. Njëri është ishulli aktualisht i pabanuar i Sazanit, i cili dikur strehonte një kompleks bunkerësh ushtarakë. Është një udhëtim i shkurtër me skaf nga aeroporti i ri.
E dyta është gadishulli i Zvërnecit, një kep që lidhet me një urë druri me një ishull në lagunën e Nartës, që strehon mbetjet e një manastiri bizantin të shekullit të 13-të. Gadishulli ka një pyll pishe me një popullsi të madhe lakuriqësh nate, plazhe tërheqëse dhe një vendbanim ekzistues prej disa qindra, kryesisht të moshuar, banorë të përhershëm, të plotësuar nga një grup më i madh pronarësh shtëpish që kalojnë verën në fshat ose i marrin me qira shtëpitë e tyre turistëve.
Por Kushner thuhet se ka diçka shumë më madhështore në mendje, me planet për deri në 10,000 dhoma hoteli dhe vila, sipas Bloomberg News .
Si ishulli i Sazanit ashtu edhe gadishulli i Zvërnecit janë teorikisht të mbrojtura. Sazani ndodhet në parkun kombëtar detar Karaburun-Sazan dhe Zvërneci është brenda zonës së mbrojtur Pishë Poro-Nartë. Por në shkurt të këtij viti, parlamenti shqiptar nxitoi një ndryshim në ligjin për zonat e mbrojtura, të njohur si Ligji 21/2024 , që ambientalistët thonë se do t’i lejojë kryeministrit Edi Rama të anashkalojë ligjet ekzistuese të mbrojtjes për të lejuar ndërtimin e resorteve turistike me pesë yje. “Presidenti [ish-shefi ushtarak Bajram Begaj] ratifikoi ligjin vetëm tre ditë pasi planet e Kushner u bënë publike,” thotë Vorpsi. “Ne nuk kemi asnjë dyshim se të dyja janë të lidhura.”
Ndërsa vendet e Evropës Perëndimore po shkatërrojnë barrierat ndaj lumenjve të egër, ato në lindje po shkojnë në drejtim të kundërt.
PPNEA dhe EuroNatur janë midis disa grupeve të ruajtjes që e çuan qeverinë në gjykatë për këtë çështje. Ata thonë se ndryshimi bie ndesh me konventat ndërkombëtare që ka nënshkruar qeveria, duke përfshirë Konventën e Bernës për mbrojtjen e natyrës së Evropës.
Vitin e kaluar, Komiteti i Përhershëm i konventës i kërkoi qeverisë të ndalonte ndërtimin e aeroportit, në pritje të një vlerësimi të duhur të ndikimit mjedisor. Lumenjtë që rrjedhin janë ndër ekosistemet më të kërcënuara në mbarë botën. Shumë pak janë tani me rrjedhje të lirë, edhe për shtrirje të shkurtra. Një studim i fundit i sponsorizuar nga Bashkimi Evropian arriti në përfundimin se ka të paktën 1.2 milionë diga dhe barriera të tjera nëpër lumenjtë e tij, mesatarisht më shumë se një në çdo milje, rreth 20 herë më shumë se dendësia e regjistruar në Shtetet e Bashkuara.
“Evropa ka ndoshta lumenjtë më të fragmentuar në botë,” thotë Carlos Garcia de Leaniz, profesor i bioshkencës ujore në Universitetin Swansea në Uells, i cili koordinoi projektin, i njohur si AMBER, për projektin e Menaxhimit Përshtatës të Barrierave në Lumenjtë Evropianë.
Dy të tretat e barrierave janë pendë, kanale kanalizimesh dhe kanale me lartësi më pak se 2 metra. Ndonëse individualisht shpesh kanë vetëm një rëndësi të vogël, ato mund të krijojnë rreziqe nga përmbytjet lokale, të rrisin ndotjen dhe janë së bashku një arsye kryesore për humbjen e Evropës të 93 për qind të popullsisë së saj të peshqve migrues në gjysmën e shekullit të kaluar – shumë më e madhe se rënia prej 28% në Amerikën e Veriut, thotë Garcia de Leaniz.
Megjithatë, këto barriera të vogla shpesh janë të panjohura më parë edhe për autoritetet e lumenjve. Rreth një mijë u regjistruan për herë të parë në sondazh, i cili përfshinte vizita në terren në një mijë kilometra lumenj si dhe imazhe satelitore.
Por Garcia de Leaniz thotë se fotografia mbetet “mjerisht e paplotë”, me dhjetëra mijëra të tjerë për t’u identifikuar. Për të mbushur boshllëqet, projekti lançoi një aplikacion smartphone për të inkurajuar qytetarët në të gjithë Evropën të raportojnë barriera shtesë lumore në lokalitetet e tyre.
Shumë nga barrierat që shpërfytyrojnë lumenjtë e Evropës dhe prishin ekosistemet e saj të ujërave të ëmbla janë të vjetruara. Rreth 13 për qind janë “struktura të trashëguara, që kanë pak vlerë socio-ekonomike, por që shkaktojnë dëm të mundshëm ekologjik”, sipas Piotr Parasiewicz, drejtor i Institutit Rushing Rivers, një organizatë jofitimprurëse në Massachusetts dhe një bashkëdrejtues i projektit AMBER.
Heqja e tyre është elementi kryesor i një objektivi sipas Strategjisë së Biodiversitetit të BE-së për të “rilidhur” 25,000 kilometra lumenj deri në vitin 2030, thotë oficerja e politikës së ujit, Valentina Bastino.
Dam Removal Europe, një rrjet ekspertësh, pretendon se deri më tani janë hequr më shumë se 1100 barriera. Shumica janë të vogla, por në pesë vitet e fundit, Franca ka hequr dy diga të mëdha në lumin Sélune në Normandi, duke lejuar kthimin e salmonit dhe ngjalave migruese. Danimarka gjithashtu ka “liruar” më shumë se 200 milje lumenjsh.
Kryeministri shqiptar Edi Rama ka akuzuar ambientalistët për “tërbim për shkatërrimin e një parku kombëtar imagjinar”.
Por ndërsa vendet e Evropës Perëndimore po shkatërrojnë barrierat për të ripërtëritur lumenjtë e tyre, ato më në lindje shpesh shkojnë në drejtim të kundërt. Pavarësisht mbrojtjes së supozuar të rrjedhës së lumit Vjosë, qeveria shqiptare ka njoftuar së fundmi planet për të devijuar rrjedhën e një prej degëve të saj, lumit Shushica, në një ujësjellës që do të furnizojë resorte të reja bregdetare.
Më gjerësisht, shumë vende duan që digat hidroelektrike të ofrojnë energji elektrike me karbon të ulët. Kundërshtimi mjedisor ndaj digave të mëdha konvencionale po i shtyn ato drejt instalimit të një numri të madh hidrocentralesh shumë më të vegjël. Rreth 2,700 janë propozuar në të gjithë Ballkanin, duke përfshirë më shumë se 300 në Shqipëri, sipas RiverWatch me qendër në Vjenë.
Garcia de Leaniz thotë se kjo është një ide e keqe. Përmes ndërprerjeve të shumta të tyre të vogla në rrjedhat e lumenjve, digat e vogla në mënyrë kumulative bëjnë më shumë dëme sesa digat e mëdha, ndërsa japin më pak energji, thotë ai.
Por ndërsa barrierat në rrjedhën e sipërme janë një kërcënim në rritje, ndoshta një kërcënim edhe më i madh për integritetin natyror të lumenjve të Evropës vjen nga presioni në rritje për të “zhvilluar” deltat bregdetare. Kjo është një çështje e veçantë në Mesdheun, i cili është i pasur me deltat e lumenjve, sepse diapazoni i vogël i baticës së detit lejon që sedimentet e sjella në bregdet nga lumenjtë të grumbullohen pa u larë.
Në Mesdheun perëndimor, pak nga këto delta të gjera janë në një gjendje natyrore. Vetëm rreth një e katërta ofron më shumë se sasi të vogla të habitateve për jetën e egër, përfundon Schwarz. Ata ose janë drenazhuar për bujqësi dhe zhvillim urban, ose lumenjtë e tyre janë bllokuar, duke kapur sedimentin që është i nevojshëm për të ruajtur deltat. Shpesh të dyja.
Rhone në Francë ka humbur 83% të furnizimit me sediment për ndërtimin e digave. Po në Itali ka humbur 71% dhe Ebro në Spanjë 98%, thotë Schwarz. Shumica vuajnë nga erozioni i gjerë i valëve, si rezultat. Por më në lindje, situata ka qenë më e mirë. Sidomos në Shqipërinë e Jugut, ku sipas analizave të Schwarz-it, deltat e Vjosës dhe të lumenjve fqinjë Semani e Shkumbin janë secila nga katër deltat më të pacenuara mesdhetare që mbulojnë më shumë se 25,000 hektarë.
Këto tre delta janë kritike për zogjtë e ujit që pushojnë dhe ushqehen në Flyway Adriatik, një rrugë kryesore migrimi midis Evropës dhe Afrikës, thotë Vorpsi. Pra, pasojat e humbjes së tyre – dhe veçanërisht të deltës së Vjosës, më e madhja – do të ndiheshin shumë përtej Shqipërisë. “Ky xhevahir rrezikohet të humbasë përgjithmonë,” paralajmëron OJQ-ja globale Birdlife International.
Kompania e Kushner nuk iu përgjigj kërkesave për detaje të planeve të saj, përtej asaj që ai ka postuar në mediat sociale, ose për të adresuar shqetësimet në lidhje me ndikimin e tyre të mundshëm mjedisor. Por qeveria shqiptare mbetet e vendosur në rrugën e saj.
Në një fjalim në një asamble politike muajin e kaluar, kryeministri Rama sulmoi kritikët e tij mjedisor, duke i akuzuar ata për “tërbim për shkatërrimin e një parku kombëtar imagjinar që nuk ka qenë kurrë zonë e mbrojtur”, për “lëshim rrufeje akuzash dhe shpifjesh për mua. ,” dhe të “bërjes së Shqipërisë të duket padrejtësisht qesharake në sytë e botës”.
Çfarëdo që mund të thonë kritikët, ai lavdëroi pretendimin e zhvilluesve se “Shqipëria është ylli i ri në rritje i turizmit në Mesdhe”.
Marrë nga Yale Environment 360
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“10 milionë turistët e vjetshëm do të bëhen 14 milionë këtë vit”
The New York Times: Dhëndri i Trump zhvillon marrëveshje jashtë shtetit edhe kur vjehrri i tij kandidon për president
