“NË FAKT, VETËQEVERISJA E MALSORËVE SHQIPTARË SHKON LARG DREJT NJË DEMOKRACIE TË VËRTETË NË SENSIN ANGLO-AMERIKAN TË KËSAJ FJALE AQ TË SHPËRDORUEME. NË MËNYRËN E SAJ PRIMITIVE AJO ISHTE VËRTET QEVERISJE E POPULLIT, NGA POPULLI, PËR POPULLIN.”
“Kjo marrëdhanie e ngushtë në mes të individit dhe bashkësisë [e krijueme me Kanunin Shqiptar] qe gjithashtu frenim për diktaturën. Shtresa sunduese gjithmonë duhej me respektu pronën e individit në bazë të ligjeve të bashkësisë. Ata nuk mun banin kurrfarë ndryshimesh në ligjet egzistuese derisa të merrnin pajtimin e Kuvendit të katundeve apo të fiseve të tyne. Ata mun të impononin, por nuk mun mblidhnin gjoba (përveç në fiset të cilat kishin gjobambledhës); presioni shoqnor ishte i domosdoshëm për këtë. Në një dënim ma të zakonshëm, për dëbim, ata mun lunin rol jo ma shumë sesa pala e vartësve. Ata nuk mun miratonin dënime të randa si leçitje apo dënim me vdekje përderisa Kuvendi i atij katundi apo fisi nuk bante këtë, e, edhe nëse e bante këtë, ata nuk mun i banin ballë vullnetit të tij. Shkurt e trup, pleqnarët urdhonin por nuk e diktonin sentimentin popullor.
Ata nuk ishin as oligarki e privilegjueme. Ban që uleshin në vendin e nderit apo merrnin kryet apo synin e qengjit në darsëm, por nuk kishin rezidenca zyrtare, kuaj apo roja të nderit të sigurueme për ta në llogari të popullit.
Ata jetonin në shtëpi të cilat shpesh ishin ma modeste sesa ato të vartësve të tyne; ata hanin ushqim të njëjtë dhe dërrmoheshin tue punu në mënyrë të njëjtë nëpër fushat dhe ndër grigjat e tyne. Në fakt, vetëqeverisja e malsorëve shqiptarë shkon larg drejt një demokracie të vërtetë në sensin anglo-amerikan të kësaj fjale aq të shpërdorueme. Në mënyrën e saj primitive ajo ishte vërtet qeverisje e Popullit, nga Populli, për Popullin.
Ajo i kishte të metat e saja, natyrisht; ndonjëherë ndoj gjyqtar merrte ryshfet apo dikush binte dëshmitar të rrejshëm me gjithë parandalesat e krijueme ndaj këtyne keqpërdorimeve. Prap, sistemi legal si tanësi funkciononte mirë, ishte shpesh ma i shpejtë dhe gjithmonë ma i lirë sesa cilido sistem legal i njëjtë europian dhe linte pak krime të pazgjidhuna.
Margaret Haslucku, “Ligji i pashkruem në Shqipni”, 1954
Përktheu Agim Morina
