Në kronikat e vjetra shkruhet rreth djegies së një manastiri dhe një murgu, që kur kishte rënë zjarri, gjëja e parë që ai kishte bërë ishte shpëtimi i dorëshkrimeve të vjetra. Ndërkohë që flakët i afroheshin bibliotekës dhe librave të shenjtë, ai merrte sa mundëte dhe hidhte nga dritaret dorëshkrimet e purpurta që ato të mos digjeshin. Por zjarret më pas e pushtuan të gjithë «scriptoria»-n, duke djegur njëkohësisht dhe vetë murgun. Askush nuk e di emrin e atij murgu, ashtu si dhe emrat e mijra skribëve të tjerë si ai, që jetën e tyre ua kushtuan librave dhe dorëshkrimeve të shenjta. Kjo histori të kujton sakrificën e madhe njerëzore për fjalën e shenjtë dhe jo vetëm kaq, sepse sakrifica nuk ka qënë vetëm me vdekjen e murgjëve dhe skribëve të shkronjëtoreve, të cilat nuk ekzistojnë më. Ajo ka qënë mbinjerëzore sepse njerëzimi ka ditur e luftuar gjithnjë që ta mbrojë krijimin e tij, aq më tepër kur bëhej fjala për libra të shenjtë. Nga «Dorëshkrimet e Detit të Vdekur» që na sjellin ehon e dorëshkrimeve të para biblike hebraike e deri në epokën e Rilindjes, librat «sacré» edhe pse mbijetuan, kaluan edhe ato kalvarin e tyre: bastisjet, turrat e druve dhe djegjet publike, inkuizicionin apo fshehjet që zgjatën me shekuj, gjersa ata u rishfaqën, duke mbajtur hiret e një kohe të shkuar.
Dorëshkrimet e Purpurta ishin vepra e skribëve të hershëm, e atyre njerëzve të pafjaltë që me artin e përkushtimin e tyre i lanë njerëzimit këta libra në parchemin, të cilët janë jo vetëm vepra arti dhe dëshmi e gjurmë të një kohe, por dhe histori. Ato janë burime të vetë buronjës së kulturës sonë hebraiko-evropiane. Nga mijra e mijra dorëshkrime të purpurta të shkruara gjatë dhjetë-pesëmbëdhjetë shekujve të parë të erës sonë, të paktë janë ata kodikë që erdhën gjer në ditët tona. Historia e kodikëve të Beratit, Beratinus 1 dhe Beratinus 2, është një nga ato mijra histori të itinerareve të dhimbshme, ku fatmirësisht, pas një kalvari të gjatë, këto dorëshkrime mundën të shohin epokën moderne dhe të pikëtakohen me ne. Shumë nga skribët e hershëm ne nuk i njohim. Të tjerë kanë lënë emrat e tyre si mjeshtra të mëdhenj: parchemin i purpurt, shkruar në ar e argjënd, me “onciale” apo “miniscule”, mbushur plot zbukurime e miniatura me fytyrat e ungjillorëve të parë apo profetëve të tjerë, si dhe tregimet profetike. Imagjinojmë një çast “scriptoria”-t e para, ato salla të mëdha e të heshtura, nën ftohtësinë e gurëve të rëndë të abacive dhe manastireve, atje ku murgjit në tavolinat e drurit shkruanin fjalët e shenjta, atje ku nën kubetë e larta miniaturistët pikturonin përfytyrimin e tyre të një Jezu Krishti, apo të një Shën Marku, Shën Mateu, Shën Luka apo Shën Gjoni… Aventura e papirusëve dhe pergamenëve është e vjetër, që në kohën e faraonëve. Nga Dorëshkrimet e Detit të Vdekur dhe tregimet e kronistit të djegjes së Jeruzalemit, Flavius Jozef, bota kristiane do të njohë më pas Letrat e Shën Palit, që udhëtonte nëpër Mesdhe e deri në brigjet e Ilirisë, e më pas tekstet e ungjillorëve martirë, duke vazhduar shekuj më vonë me Vulgatën latine të Jeronimit, apo me Qytetin e Zotit të Shën Agustinit. Nga Vergilius Vaticanus në Aratea, nga Codex Sinaiticus në Codex Purpureus Rossanensis, nga Weiner Dioskurides në Beratinus apo Robbula Codex, etj, njerëzimi dëshmoi për gjenialitetin dhe forcën e artit të tij, ashtu siç e tregoi në veprat monumentale, arkitekturën e mrekullueshme apo afresket nga Trecento-s e Quatrocento-s e gjer në kohën e Renesancës. Biblisti francez, abati Pierre Batiffol, i cili udhëtoi në Berat në vitin 1885, dhe i bëri të njohur botës shkencore evropiane ekzistencën e dy kodikëve të rrallë për historinë e dorëshkrimeve të rrallë «purpureus», sillte ndërkohë dhe një dëshmi të lidhjes së vjetër shpirtërore të shqiptarëve me kristianizmin, edhe pse të ndarë që në kohën e hershme të skizmës kristiane, në ortodoksë e katolikë. Metropoliti i Beratit i kishte treguar se në kronikën e kishës së Shën Gjergjit flitej dhe për një laik, i quajtur Skuripeki, i cili në vitin 1356, i kishte bërë kishës një shërbim të madh: shpëtimin e ungjijve të vjetër. Kur serbët ishin dyndur nga veriu drejt Beligradit (Beratit), murgu i Theologus i ishte lutur atij që ta ndihmonte për të shpëtuar kodikët e shenjtë. Dhe një ditë, të dy së bashku, kishin ngarkuar të fshehur në koshere bletësh 27 kodikë e dorëshkrime të vjetra kishtare dhe i kishin çuar në një vënd të sigurt. Këta libra që kanë mbetur përbëjnë një kujtesë arti e mendimi, një kujtesë besimi dhe filozofie. Kodikët shqiptarë si kodikët e Vlorës, Korçës, apo Voskopojës, që lumturisht kanë mbetur gjer në kohën moderne dhe të shkruar në hapësirën e shekujve X dhe XV, përbëjnë dhe ata një pjesë të dëshmisë historike.
Gjatë një shekulli e gjysmë, paleografët, epigrafistët e arkeologët, kanë zbuluar thesarin e madh të dorëshkrimeve botërore. Në vitin 1853, paleontologu i ri gjerman Tischendorf, zbulonte rastësisht Codex Sinaiticus në manastirin e largët të Shën Katerinës në Sinai, ndërkohë që në vitin 1928, në Deir el-Medinah të Egjiptit u zbuluan pasazhe të ungjijve të parë, Aktet e Apostujve, Letrat e Shën Palit apo dorëshkrimet e Testamentit të Ri, të shkruar në greqisht e të quajtura sot “papyri bibliques Chester Beatty”, sipas emrit të koleksionistit amerikan që i bëri të njohura ato.
Skribët e librave të purpurt
Kodikët e Purpurt» të Beratit, të cilat para disa vjetësh u pranuan në Unesco si «Pasuri e Trashëgimisë Botërore» dhe hynë në atë që quhet «Mémoire du Monde», ose «Kujtesa e Botës», na dha shkas që të bëjmë një udhëtim historik dhe të ndërmarrim një pikëtakim me dorëshkrimet më të vyera të njerëzimit, të pikëtakojmë rabinë e murgj të shekujve të hershëm që në dorëshkrimet e para filluan rrugëtimin e letërsisë biblike, apo bëmave të mëdha, që më pas do të këndoheshin nga trubadurët epikë e popullorë. Ç’ishin vallë këta skribë të historisë? Cila ishte jeta dhe historia e tyre personale, drama dhe tragjedia e tyre? Vështirë të mësojmë diçka rreth tyre, sepse ata asnjëherë nuk kanë shkruar për vetveten. Më të shumtit kanë mbetur anonimë, edhe pse Umberto Ecco është përpjekur ta rikrijojë atmosferën mesjetare të «scriptoria»-ve të hershme të Librave të Artë. Në gërma ari e argjëndi, në fletë të purpurta, përkulur mbi miniatura të paharrueshme të mbrujtura me ngjarje që do tu rezistonin jo vetëm shekujve, por dhe mijëvjeçarëve, ata bënë të mundur të na dëshmojnë për një kohë plot dritë dhe art.
Çdo dorëshkrim, apo kodik, ka karakteristikat e veta, artin e vet, ashtu siç i dallojmë ato dhe në Beratinus 1 apo Beratinus 2, i pari i shekullit të VI dhe i dyti i shekullit të IX. Të zbuluar nga studjuesi francez Pierre Batiffol në vitin 1885, Codex Purpureus Beratinus dhe Codex Aureus Anthimi (Kodiku i Artë i Anthimit, pra Beratinus 2), përbëjnë një vlerë të veçantë për fillimet e letërsisë biblike. Codex Purpureus Beratinus, është shkruar një shekull e gjysmë pas përkthimit në latinisht nga Saint Jerôme, apo Jeronimi i Eusebit, të Biblës Septante, në greqisht, e cila u quajt Vulgata dhe që ruhet në Vatikan. Kështu Beratinus 1 është një nga kodikët më të vyer të botës të shkruara në gjuhën greke për nga vlerat historike, pas kodikut Petroliptus Codex, Vindeobone-usis, Codex Purpureus Rossanensis, Codex Sinopsensis, Kodikut të Patmos apo Rabbula Codex e vitit 586 e erës sonë, e shkruar kjo e fundit në Mesopotami në manastirin e Shën Joanit, në gjuhën siriake, në një format 33,6×26,7 cm.
Jo rrallë kodikët mbajnë dhe emrat e shkronjësve të tyre, pra të skribëve, që përgjithësisht ishin murgj si në kohën e faraonëve të Egjiptit, apo autorë me emër, të cilët u dhanë dorëshkrimeve jetë dhe dritë, duke derdhur në ar apo argjënd gërmat e tyre, apo duke pikturuar mbi fletë lëkure, apo ndryshe parchemin. Secili prej kodikëve, apo dorëshkrimeve të rralla ka një histori, një aventurë njerëzore, ngjarje që nuk kanë mundur të vijnë deri tek ne, por që mund t’i imagjinojmë dhe të hyjmë në botën e pasionin e këtyre skribëve, të cilët ishin padyshim artistë të përkryer. Ashtu si Codex Purpureus Beratinus dhe Codex Aureus Anthimi të Beratit, që në kohën e errët totalitare vazhdonin të ruheshin në fshehtësi në një gropë të një kishe në Berat, për tu zbuluar më vonë, ashtu dhe kodikët e tjerë pësuan ç’vendosje, kërcënime djegjesh e plaçkitjesh, duke u detyruar tu largohen luftrave dhe pushtimeve fetare, apo perandorëve të tjerë dhe të largohen nga vëndi i tyre i krijimit. Çdo ikje ka qënë një kalvar për jetë a vdekje. Ikje me kodikët e fshehtë për t’i shpëtuar ata nga shkatërrimi. Dhe kjo ka ndodhur pikërisht në kohë përplasjesh të mëdha midis Perëndimit dhe Lindjes. Rabbula Codex, pas 900 vjetësh e la manastirin e Shën Joanit për të gjetur strehë në vitin 1497, në Firence, ku është dhe sot. Codex Purpureus Rossanensis, një nga veprat më të përmëndura në historinë e dorëshkrimeve, është i fillimit të shekullit të VI. Historianët pohojnë se ai është krijuar në Azinë e Vogël, ose në Antioche, (çka mendohet dhe për Kodikun e Anthimit të Beratit), e cila në kohën e kryqëzatave banohej nga latinët dhe udhëhiqej nga mbretër latinë. Charles I d’Anjou, që ishte mbret i Napolit dhe i Shqipërisë, në fundin e viteve 1200 ishte njëkohësisht dhe mbret i Jeruzalemit. Ky kodik i mrekullueshëm me dimensione 30,5×26 cm dhe me 188 «folios», fletë në linja ari dhe një tekst në bojë argjëndi, i shkruar në greqisht, ka si përmbajtje të katër ungjijtë, por vetëm ai i Shën Markut është i plotë. Thuhet se ky kodik i përsosur nga ana grafike, ka mbërritur në Itali në shekujt VII-IX dhe u vendos në Rossano, një qytet i vogël i Kalabrisë. Ai është njëkohësisht një nga librat që ka kërkuar më shumë para për tu shkruar. Dedikime, figura apostujsh apo njerëzish të thjeshtë, banorë të qiellit dhe tokës, tregime biblike dhënë me një art që i bën ato të magjishme… Dhe kudo, ngjyra e purpurt që ishte simboli i ngjyrës imperiale.
Kodikët e vjetër, apo dorëshkrimet e popujve të ndryshme, janë shkruar në forma, teknika, apo «suporte» të ndryshme. Codex Borgia, i Vatikanit lexohet p.sh. në formë fizarmonike, ndërkohë që dorëshkrimet e kulturës «maya» janë të afërta me konceptin perëndimor. Dorëshkrimet kineze ndryshojnë tërësisht me këto të fundit, ashtu siç ndryshojnë dhe shkrimi i Kuranëve të vjetër, me një art të përkryer. Haxhiografët e profetëve, këta skribë që shkruanin edhe jetën dhe bëmat e mbretërve e perandorëve, dëshmojnë për një punë artistike të një niveli të habitshëm, aq sa sot na mahnisin me kaligrafinë dhe figurat e tyre. Ndër dorëshkrimet e rralla të njerëzimit, arkivat ruajnë dhe një sërë librash jo-biblikë, siç është p.sh. dorëshkrimi i vjetër Vergilius Vaticanus, i shekullit IV, me një format 22,5×22 cm, i cili sot gjëndet në Romë dhe që është shkruar sipas veprës së poetit të madh Virgjili, pra Publius Vergilius Maro. Në këtë dorëshkrim të mrekullueshëm nga ana grafike e kaligrafike, të shoqëruar nga 50 miniatura, ai përshkruan jetën fshatare, «gjeorgjikët», Eneidën, poemën e tij epike mbi origjinën e prandorisë romake. Në Romë gjëndet dhe dorëshkrimi tjetër në latinisht i Virgjilit, i titulluar Vergilius Romanus, i shekullit V, me 309 faqe dhe një format 33,2×32,3 cm.
Nga dorëshkrimet shkencore më famëmadhe është Diorscoride de Vienne e vitit 512, e cila iu dhurua princeshës bizantine Juliana në Konstantinopojë. Në fakt, Dioscorides, që kishte jetuar në shekullin I, ishte mjek i ushtrisë së Neronit kur e shkroi këtë traktat të madh mjeksor e farmakologjie, i cili katër shekuj më vonë do të rishkruhej i shoqëruar nga miniatura të mrekullueshme, në 492 faqe, në format 38×31 cm, të pasur me 392 miniatura. Në të njëjtën kohë, në Siri shkruhej në greqisht Wiener Genesis, ku përshkruhet gjeneza e botës, në bazë të Biblës Septante, apo Testamentit të Ri, (Bibla e parë e botës), që ka në bazë jetën e Krishtit, por dhe që është një vazhdim i tregimeve hebraike mbi Moisiun, Davidin, Solomonin, etj. Një shekull më vonë u shkrua në latinisht dhe dorëshkrimi tjetër i njohur me emrin Pentateuque d’Ashburuham. Historianët thonë se ky dorëshkrim duhet të jetë shkruar në Spanjë, ose në Afrikën veriore, dhe më pas, në shekullin IX, ai është transferuar në abacinë e qytetit francez Tours. Por më 1847, ai iu shit dukës anglez Ashburuham dhe që atëherë dorëshkrimi mori emrin e tij.
Kur perandori i Europës, Charlemagne, filloi fushatën romake kundër Romës, ai i kërkoi skribit të tij Godesclac, të shkruante një libër liturgjik në gjuhën latine. Dhe ai e shkroi këtë libër prej 127 faqesh, në dimensionet 31×21 cm, në Aix-la-Chapelle, midis viteve 781 dhe 783. Në Evangeliaire de Godescalc, (Evangeliaire, libër që përmban pasazhe të ungjijve për tu lexuar ose kënduar në çdo ditë të vitit liturgjik.) siç titullohet ky dorëshkrim i mrekullueshëm, shkruhet për evangjilët dhe pasazhe të ndryshme lexoheshin nëpër mesha të rëndësishme. Një «evangeliaire» më i hershëm se ky është Evangiliaire de Lindisfarne i vitit 698, ku shkruhet për katër ungjillët e famshëm pas Krishtit. Kronikat historike tregojnë se për shkrimin e tij u prenë 100 viça, ndërsa për shkrimin e dorëshkrimit tjetër të njohur Evangeiaire du Tresor, një nga më të bukurit e epokës «carolingiennes», u desh lëkura e 150 viçave të therur. Por rekordin e viçave të therur e mban Bibla e Winchester, për shkrimin e së cilës u desh lëkura e 250 të tillëve. Kështu u krijuan librat e tjerë të famshëm si Codex Amiantinus, i vitit 716, në gjuhën latine dhe format të madh, me 1029 «folios», e punuar në abacinë Jarrow të Wearmoth; Livre de Durrow i vitit 675, mbi katër ungjijtë e krijuar në Irlandë, apo Evangeliaire d’Henri de Lion, i cili në vitin 1983 u ble gjatë një shitje në Sotheby’s në Londër, për 16 milionë euro. Një nga pinjollët e mëvonshëm të Charles I d’Anjou, pra René d’Anjou, i cili formalisht ishte ende zot i Durrësit të Shqipërisë, (Albaniae), duke qënë një amator i madh arti dhe lojrash kalorsiakë, krijoi një nga librat më të bukur të quajtur Le livre de Tournois, të cilën do ta shkruante ai vetë, ndërsa për miniaturat do të punonte piktori i madh flamand Barthelemy van Eyck.
Në atë kohë abacitë kristiane mbanin thesare të mrekullueshme, aq sa siç shkruhej në vitin 1170 nga Godefroy de Sainte-Barbe-en-Ange, «Një abaci pa bibliotekë është si një kështjellë pa depon e armëve» (1170). Dhe kjo thënie padyshim ishte e tillë edhe për abacitë shqiptare, që edhe pas një pushtimi të gjatë, arritën të shpëtojnë shumë prej kodikëve, siç janë 100 kodikët shqiptarë, mes të cilëve dhe kodikët e Korçës, Vlorës, Voskopojës, Gjirokastrës, etj, e mbi të gjitha Kodikun e Purpurt të Beratit, të cilin miku im prof. Shaban Sinani e quan «një përmendore të traditës së shkrimeve të shenjta në Shqipëri dhe në gjithë hapsirën biblike të kohës së krishterimit të hershëm».
Batiffol-i dhe librat e shenjtë të Shqipërisë
Kodikët dhe dorëshkrimet e vjetra kanë zbuluesit e tyre dhe çdo zbulim lidhet me një histori, ashtu siç për kodikët shqiptarë merita duket se është e dy njerëzve të njohur: e peshkopit të Beratit, Anthim Alexoudis, që banorët e quanin «miku i arteve» dhe për studjuesin francez Pierre Batiffol, (1861-1929), më pas rektor i Institutit katolik të Toulon-it dhe peshkop i Toulouse-s, ishte gjithashtu zbulues dorëshkrimesh apokrifë dhe një historian i Kristianizmit. Ndër veprat e tij të njohura janë të tij L’Eglise naissante et le Catholicisme, Catedra Petri, La Paix constantinienne et le catholicisme, L’Eucharistie (e ndaluar nga Kisha), etj, i cili është i pari studjues i botës shkencore që përcaktoi vlerat e këtyre kodikëve në Perëndim. Botimi para dy vjetëve i librit Kodikët e Beratit, nën udhëheqjen e profesor Shaban Sinani dhe një grupi autorësh si Th. Popa, A. Buda, K. Naço, K. Naska, N. Nika, por dhe studjues të huaj si Johannes Koder, Erich Trapp, Roderic L. Mullen, Edoardo Csrisci), na bëri të mundur dhe njohjen me studimin e Batiffol-it për këta kodikë nën titullin Les manuscrits grec en Albanie et Codex Purpureus Beratinus. Në fakt, Batiffol-i ishte ngacmuar nga informacioni që kishte marrë nga kolegu i tij belg dhe abat njëkohësisht, studjuesi Monsinjor Ludovico (Louis) Duschense, i cili kur ishte nisur për në Malin e Shenjtë Athos, të Greqisë, ishte ndalur në Patmos për të studjuar e përshkruar disa pjesë të kodikut të famshëm Codice N Vaticana. Por në Patmos, Duchense kishte dëgjuar nga drejtuesi i bibliotekës, një grek, se një kodik i tillë i purpurt në pergamen (me lëkurë viçi) gjendej dhe në Berat.
Në shënimet e tij, Batiffol-i e përmend këtë histori, madje ai pohon se në artikullin e tij fillestar Evangéliaire codex graecus purpureus[1] ka shkruar se “që para 15 vjetëve, europianët ishin informuar për një vëllim të botuar në Korfuz, ku bëhej një përshkrim i dioqezës ortodokse të Beratit. Autori i saj, Monsinjor Anthyme Alexoudi, kishte shkruar një kapitull me titull Librat e Shenjtë dhe tepër të vjetër që përmbledhin tekstet e ungjillorëve të shenjtë Mateu dhe Mark, pronë e kishës së Shën Gjergjit. Gërmat e dorëshkrimit janë shkruar në një parchemin në ngjyrë qershize të errët, me gërma të mëdha në ngjyra ari dhe argjëndi, në formë rrumbullake. Duket se vetëm Monsinjor Duchesne ishte i vetmi erudit që e kishte lexuar tekstin e Alexoudi-it, kur ai po shkruante rreth Codex Rossanenssis. Zoti Gregory, një shkencëtar gjerman, e kishte shënuar këtë të dhënë në vitin 1884, në Bulletin Critique, duke shtuar se “nëse këto dorëshkrime ekzistojnë, do të ishte një illo tempore prorsus inaccessus.” Siç tregon më tej Batiffol, ky historian i helenizmit, por dhe i Kishës kristiane, që në tetor të vitit 1884, Duchesne kishte premtuar se do ta bënte vetë pelegrinazhin drejt Beratit, në kërkim të dorëshkrimeve, por meqë koha kishte kaluar, atëherë ai ia kishte besuar këtë detyrë mikut të tij, Pierre Batiffol. Kështu, në shkurt të vitit 1885, Ministria franceze e Arsimit e ngarkoi atë me një mision shkencor në Shqipëri dhe në ditët e para të prillit, ai mbërriti më së fundi në Berat.
Tundimi i Batiffol-it ishte i madh dhe ai kërkoi me çdo kusht ta studjojë këtë kodik të panjohur, i cili duhej të ishte ndër më të rrallët. Si vallë gjëndej atje dhe përse në Berat? Por më parë, ai u takua me konsullin francez të Janinës, Sauvaire, i cili i tregon për studimin e bërë tashmë nga peshkopi i Beratit Anthime Alexoudis lidhur me këta libra. Bëhej fjalë për një kodik të mrekullueshëm, i cili nxirrej në meshë, para popullit një herë në vit, më 27 janar, çdo herë në festën e ditës së Shenjtit Gjon Gojëarti (Joan Chrysostomos), në mënyrë që njerëzit ta shikonin, ta puthnin dhe të përuleshin para Librit të Shenjtë. Batiffol na shkruan se për rrugën nga Vlora për në Berat, me kalë, iu deshën 15 orë kalërim, çka tregon se ai ka ndjekur pikërisht këtë itinerar. Nga Pierre Batiffol nuk njohim ndonjë përshkrim të veçantë dhe me shënime udhëtimi gjatë itinerarit të tij, por me siguri, udhëtimi drejt brigjeve shqiptare dhe nëpër male e fusha do të ketë qënë mjaft interesant. Veprat e konsullit francez e të Janinës, Pouqueville, tashmë ishin bërë të njohura në Francë, por për kodikët dhe dorëshkrimet e vjetra nuk kishte asnjë informacion. Në përshkrimin e tij në hyrje të Beratit, Batiffol na njofton për «qytetin që ngrihet buzë lumit Apsus (Osum), ku për habinë e tij shikon plot hebrenj me fes të zi në kokë”. Batiffol-i vendoset në lagjen «Kala», siç na shkruan ai, në «tokën e ortodoksëve dhe ku nuk ka asnjë xhami», ndryshe nga pjesa tjetër e qytetit, e cila është e gjitha muslimane. Dritaret e tij shohin nga bedenat e kalasë dhe pamja tutje duhej të ishte padyshim me një ekzotizëm të rrallë, pasi duket që kjo pamje atë e ka ngacmuar së tepërmi. Dhe padyshim, takimi i parë është me peshkopin e Mitropolisë së Shenjtë, Anthim Alexoudis, i cili fillon t’i tregojë për Librat e Shenjtë.
Nuk dimë sesa ditë ka qëndruar Batiffol-i në Berat, por nga sa kuptohet nga shënimet e tij, qëndrimi ka qënë i shkurtër. Në fillim ka humbur shumë kohë gjersa e ka bindur peshkopin që t’i hapë vëndet e fshehta, ku ruheshin kodikët e vjetër. Por habija e tij ishte e madhe: një habi e përzier me një lloj trishtimi, pasi ai u gjënd para një grumbulli të ç’rregullt të kodikëve të mbajtur keq. Por kodikët e çmuar, Alexoudis i mbante në një vënd tjetër, me kujdes të veçantë. Ato kodikë, Batiffol-i do t’i shohë pak kohë para se të ikë. Në fillim ai na tregon për kodikët e kishës së Shën Gjergjit, apo të kishës së Ungjillizimit, për dorëshkrime kishtare të shekujve XII, XIII, XV, me pergamenë, si dhe për «diptikë» me disa dhjetra fletë. Ja ç’shkruante ai në raportin fillestar të dorëzuar në Francë: “Dorëshkrimet që gjeta në metropolinë e Beratit janë rreth njëzetë. Grupi i tyre i parë, nja 15 dorëshkrime, shumica të dëmtuara, ishin me lidhje të shqyera dhe të hedhura në stolat e metropolisë midis pluhurit dhe molës. Ishin tri exemplarë të “ménées” të shekullit XII, XIV, XV; një «typique» ose përmbledhje të rregullave ekleziastike, etj. Një grup i dytë ishin libra për përdorimin liturgjik ku kishte një ekzemplar të Akteve të Apostujve me shkrim “miniscule”, mbi velin, i datuar sipas vitit 1158; një ungjill me shkrim “corsiv” po mbi velin dhe që daton mesa duket në shekujt XI-XII, i zbukuruar me miniatura; një tjetër ungjill me shkrim “corsiv” mbi velin dhe i zbukuruar me miniatura të pikturuara me mjaft delikatesë. Ky ungjill i ishte dhënë metropolisë nga një manastir i Panagia Héléonça, nga perandori maqedonas Theodore l’Ange (shek.XIII). Po kështu ishte një “évangeliaire” shkruar mbi velin, me një shkrim të bukur “corsiv” i shekullit XI-XII dhe i zbukuruar anash; një liturgji, apo tekst i Joan Chrysostome – rrodhan në velin të purpurt dhe i gjatë 2m85cm, i gjërë 26 cm, me gërma të vogla dhe të bukura argjendi (për tekstin) dhe ari (për gërmat e mëdha dhe emrat e përveçëm të shenjtë). Ky dorëshkrim daton në shekujt XII-XIII. Po kështu është një dorëshkrim me të katërt ungjijt, shkruar në velin të purpurt, me gërma të vogla, shkruar pastër dhe me rregull dhe i gjithi në bojë ari, zbukuruar me miniatura pa ndonjë vlerë të madhe artistike. Ky dorëshkrim besojmë se është shkruar nga vetë dora e Joan Chrysostomos, ungjill që nderohet si relike dhe që është i shekullit X ose fillimi i shekullit XI. Monumentet që lidhen me këtë shenjt (chrysographie) janë të rralla. Njihet Libri i Psallmave (Psautier) i Londrës, i shekullit XI dhe Evangiliaire de Florence, i shekullit XI. Pra mund të bashkohet tashmë dhe Ungjilli i Beratit që ne po e përcaktojmë me emrin Codex – purpureus Anthymi… »
Gjatë qëndrimit në mitropolinë e Beratit, në një nga dorëshkrimet, ai pikasi pra se dorëshkrimi ishte i vitit 1158. Duket se Alexoudis i ka treguar se para se të hyje në lagjen Mangalem (siç shkruan Batiffol) në hyrje të urës së lashtë të Beratit, ishte një kishë me emrin «Fjetja e Shën Mërisë» dhe se aty ruhej një ungjill i shekullit të VI. Batiffol-i shkoi në këtë kishë dhe dalloi me sa duket një ungjill të shekullit të VIII, me pergamenë prej 260 fletësh. Por Batiffol na tregon dhe një histori të jashtëzakonëshme që lidhet me Beratin dhe kodikët Beratinus dhe që përbën një skenë më vete filmike. Në kronikën e kishës së Shën Gjergjit flitej dhe për një laik, i quajtur Skuripeki, i cili në vitin 1356, i kishte bërë kishës një shërbim të madh: shpëtimin e ungjijve të vjetër. Ç’kishte ndodhur vallë? Kur serbët ishin dyndur nga veriu drejt Beligradit (Beratit), murgu Theodulos i ishte lutur atij që ta ndihmonte për të shpëtuar kodikët e shenjtë. Dhe një ditë, të dy së bashku, kishin ngarkuar kuajt me koshere bletësh, ku brënda tyre ishin fshehur 27 kodikë e dorëshkrime të vjetra kishtare, të cilat pastaj i kishin çuar në një vënd të sigurt. Apollon Baçe, i është referuar kohë më parë një anëshkrimi të Kodikun e 27 të Beratit, ku shkruhet rreth historisë së Skuripekit: «Kur hynë serbët në Berat dhe bridhnin poshtë e lart në rrugicat jashtë kalasë, unë Skuripeki i dhurova (shpëtova) manastirit të Theologus dhe kishës së Shën Gjergjit 27 libra nga më të mirët dhe më të zgjedhurit. I mbajta në krahë me shpatulla dhe bëra katër rrugë. Po të mos ndërhynim ditën e parë, të dytën ditë s’do të gjëndej më asgjë, pasi serbët edhe të vdekurit i nxorrën nga varri». Kështu pra, fshehurazi udhëtonin kodikët, nga një luftë në tjetrën, nga një kishë në tjetrën, për t’i ruajtur ato brez pas brezi.
Sigurisht, Batiffol-in e mundonte pyetja e vazhdueshme: “Përse këta kodikë ka të vjetër gjëndeshin në Berat?” “Kjo ishte një çështje e errët, – shkruan ai…. – Ajo që ka rëndësi është katalogu i këtyre dorëshkrimeve. Midis tyre gjeta dhe Codex Aureus Anthymi, por nuk gjeta Codex Beratinus. Vallë mos ai nuk kishte ekzistuar në kishën e Theologut dhe në atë të Shën Gjergjit? Por anash dorëshkrimit ishte një shënim, i bërë para thuajse një shekulli, por që nga ana gramatikore dukej shumë i vjetër. Sigurisht, ky tekst nuk ishte shkruar në Berat. «Dorëshkrimi, – më tha ai, – është shkruar nga dora e Shën Joan Chrysostomos, kur kishte qënë dhjak në Antioche». Dhe përcaktimi se ishte shkruar nga Chrysostomos ishte i saktë. Por përse duhej folur rreth Antioche-s? Shënimi shtonte: Themeluesi i kishës së Theologut e solli këtë ungjill në manastirin e tij pas një ëndrre të mrekullueshme…” Cili ishte ky manastir Theologu? Në Berat nuk ka një manastir të tillë, veç asaj të Panagia Ardeussa, që është e shekullit XV, por me emrin Theologu ka veçse një kishëz të thjeshtë. Ndryshe njihet manastiri shumë i famshëm Theologu i Patmos, manastiri i Shën Gjonit, i themeluar nga Shën Christodule. Vallë për këtë manastir flet ky shënim? Një rresht më poshtë, shënimi shkruante se dorëshkrimi kishte patur në fakt të katër ungjijtë, por se ai i Shën Lukës dhe Shën Gjonit ishin zhdukur, dhe se kjo zhdukje ishte bërë në kohën e frankëve të Champagne-s, të cilët plaçkitën manastirin e Theologut. Dihet që në fundin e shekullit XI dhe fillimin e shekullit XII, në kohën e Robert Guiscard dhe Bohemond, në Shqipëri ishin invazionet normande. Nuk di nëse frankët, dhe këtu kjo fjalë saktësohet mirë si “Francs”, pra që frankët e Champagne-s të kënë kryer aksione në këto male të larta të Epirit. Ndërkohë, mund të jetë e vërtetë që kryqtarët që shoqëronin në vitin 1240 Thibaut de Champagne, dhe që e bastisën aq shumë arqipelagun, për tu shpaguar për thyerjen e tyre në Tokën e Shenjtë, mund që ata të kenë shkelur në atë ishull të Apokalispit dhe ta kenë kërkuar si shpërblim në manastirin e Shën Gjonit në Patmos. Pra nuk është e pamundur që Codex Beratinus të ketë ardhur nga Patmos në Berat që në shekullin e XIV, ose më mirë nga Azia e Vogël, apo Siria, për në Patmos para shekullit XIII.”
Kur Batiffol mori në dorë Codex Beratinus të shekullit të VI, aq sa u gëzua, aq dhe u trishtua, pasi kodiku ishte me një lidhje druri (dy kapakë, ku ishin vendosur në mes fletët e lidhura të kodikut, ku shkruhej viti 1805, kohë kur ishte vendosur ky lloj kapaku. Ai vuri në dukje, sidomos në faqet e fillimit, që anët e fletëve ishin të brejtura dhe të çpuara nga mizat, fletët e grisura ishin vendosur keq, gërmat ishin oksiduar dhe se e purpura ishte zbehur, por pas fletës 7, “libri paraqitet në një gjëndje të shkëlqyer”… Ai vështronte formën e gërmave, nëse ishin të drejta apo të pjerrta, të bashkuara apo të ndara, të rrumbullakta apo të zgjatura, etj, pasi çdo shenjë e shkrimit i referohej një epoke të caktuar në historinë e kaligrafisë së dorëshkrimeve të shenjta. Sigurisht, studimet që kishte bërë në kishën e Rossano-s në Kalabri, çka ishte dhe teza e disertacionit të tij, e ndihmonte shumë në përcaktimin e kohës së shkrimit të kodikut. Dhe çuditërisht, karakteristikat e tyre përafroheshin, duke e bindur më pas që këtë kodik ta datonte të shekullit të VI, dhe jo më vonë, siç kishte menduar në fillim. Batiffol-i nuk përmënd në studimin e tij nëse ka ekzistuar apo një një “scriptoria” në Berat. Mund të thuhet jo, pasi, “scriptoria”-t gjendeshin vetëm në vënde të fuqishme e me traditë në këtë lëmë. Ngritja e një “scriptoria” do të thoshte që ose të ishe një vënd i krishterë mjaft i fuqishëm, ose të ishe një vënd mjaft i lidhur me perandorin apo prijësin e kishës së Konstantinopojës.
Duket se në Berat, Batiffol ka qëndruar jo shumë kohë. Sigurisht, ai do të kishte dashur të qëndronte më shumë, siç ndodh gjithnjë me studjuesit që pikëtakojnë papritur vlerat e mëdha historike. Një rrethanë ndoshta sigurije, e ka shtyrë të largohet, por shënimet që mori i shërbyen shumë për të bërë studimet e mëtejshme krahasimore me dorëshkrimet, apo kodikët më të vjetër që ekzistonin që nga shekujt e parë të erës sonë. Batiffol-i ishte habitur që në anë të kapakut të njërit prej kodikëve kishte lexuar: «Shikojini shkronjat e këtij ungjilli të shkruar nga vetë dora e Gjon Gojartit, kur ai ishte në Antioche, në atdheun e tij». Dhe kjo do të ishte afër të vërtetës. Një zbulim kapital për të është se autoshkrimi i Codex Purpureus Beratinus, siç e quan ai në vitin 1885, kodikun tonë më të vjetër, «ishte ndër më të bukurit e stilit «unicial» të lashtë dhe i ngjashëm me Dioscoride-s e Vienës, Codex Patmiensis apo Palimpsestin e Shën Petersburgut. Lumturisht, kodikët më të vyer që pa Batiffol-i në Berat, mbijetuan gjer në ditët tona. Të tjerë, humbën, dhe askush nuk e di se cili ka qënë fati i tyre: luftra, djegje kishash, rrënime nga tërmetet, apo shtegtime drejt vëndesh që ende nuk i njohim?…/Konica.al
Luan Rama
[1] Botuar në Mélanges d’Archéologie et d’Histoire, Bibliothèque Ecole de Chartes, vol.5, 1885.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Betejat bizantine në trevat e Shqipërisë së sotme
Kodiku autokton i arbërorëve
