Në vitin 1863, Xavier Gaultier de Claubry, (1833-1910), arkeolog dhe anëtar i «Shkollës Franceze të Athinës», kishte marrë një letër nga kolegu i tij Léon Heuzey, nga i cili i kërkohej që mundësisht t’i përgjigjej arkeologut danez Theodor Mommsen, lidhur me udhëtimin e tij para disa vitesh në Shqipëri, në veçanti rreth qytezës antike Bylis dhe dorëshkrimit që ai kishte gjetur, i cili vërtetonte se bëhej fjalë pikërisht për atë qytezë që flitej në antikitet, e braktisur prej kohësh dhe që tashmë fshihej midis atyre kodrinave, larg detit, aty ku nuk shkelte zakonisht këmba e udhëtarëve të huaj./Konica.al
Sigurisht, Gaultier de Claubry iu përgjigj menjëherë kërkesës së profesorit Mommsen përmes një letre, të cilën ai do ta botonte dhe në Analet e Institutit për korrespondencën e Arkeologjisë, (Annales de l’Institut de Correspondance Archéologique). «Ja se në çfarë rrethanash e kopjova atë mbishkrim, – i shkruante De Claubry. – «Në vitin 1858, isha ngarkuar për të bërë një udhëtim arkeologjik në Epir. Në pjesën e dytë të studimit tim, kisha lënë shënimet mbi pjesën qëndrore dhe meridionale të Epirit, për të përcaktuar mes të tjerash dhe pozicionet gjeografike të vendosjes së qytezës antike Bylis, të themeluar, siç thuhet, nga shokët e armëve të Pirros, birit të Akilit dhe që më pas u kthye në një koloni romake. Koloneli Leake dhe Pouqueville mendonin se Bylis ishte në rrënojat e Gradishtës, pranë bregut të djathtë të lumit të Vjosës. Ky pozicion i referohej mirë shumë prej shënimeve të autorëve antikë, por megjithatë ende ishte diçka rrethanore. Pouqueville shtonte se në një mbishkrim latin lexohej emri Bylis, por kopja që i kishin dhënë (në Voyage en Grèce), nuk ishte ekzakt dhe nuk lejonte plotësisht diçka të përcaktuar në mënyrë përfundimtare. Më fatlumë se pararendësit e mij, unë shkova të shoh rrënojat e kësaj qyteze në 20 dhjetor të vitit 1858. Vizitova hapësirën e kufizuar nga muri rrethues, ku njoha vend-ndodhjen e teatrit dhe të fragmenteve të tij. Por para së gjithash, shkova të shikoja mbishkrimin për të rilevuar emrin e kësaj qyteze. Ishte një rrugë antike që vinte nga jug-lindja dhe përvijonte me një pjerrësi të ëmbël në hije të lartësive që e rrethonin, duke kaluar anash mureve e duke mbaruar tek një portë që hapej drejt jug-lindjes. Ky degëzim rruge, i bërë me gurë të gdhendur, ishte ashtu si dhe e para, por ndodhej disi më lart, duke iu afruar mureve rrethuese. Disa metra më tutje, aty ku dhe njëra e tjetra përfundonin, ato afroheshin mes tyre dhe rruga e re niste të vazhdonte mbi trasenë e rrugës së vjetër, gjersa më në fund, traseja e vjetër humbiste. Në këtë vënd, diferenca e nivelit është 7 metra. Shkëmbi ishte gdhëndur thikë gjatë gjithë lartësisë. Pikërisht aty, në lartësinë e tri metrave mbi tokë gjendej mbishkrimi i gdhendur drejt e në shkëmb. Ishte në dy metra e dy centimetra lartësi dhe në gjerësinë e tri metrave e njëzetedy centimetra. Disa gërma ishin të larta gjer në 13,5 cm dhe më të shumtët prej 7 centimetra, ndërsa më të voglat në 6 centimetra. Dimensione të tilla të lejonin të lexoje lehtësisht, nëse ngjyra e kuqe e gurit të mos konfondohej me gërmat që ruheshin mjaft mirë e veçanërisht, nëse ngjyra gri nuk i bënin hijet pothuaj të ndjeshme për syrin. Në pothuaj gjysmën e rreshtave, gërmat nuk dalloheshin dhe ndoshta do kisha sjellë veçse disa fragmente, nëse dielli të mos ishte ngritur pak ato kohë, çka dhe më ndihmoi. Rrezet e tij, duke u përplasur me gurin, bënin të dilnin akoma më në pah gërmat e mbishkrimit. Gërmat e tjera, më të dëmtuara apo disi të fshehura ende nga relievi i gurit, u shfaqën më pas, ndërkohë që gërmat e mëparshme po humbisnin nga drita që zvetënohej…»
Edhe pse në fund të dhjetorit të vitit 1858, kur në zonën e Mallakastrës fryn erë dhe bën ftohtë, ajo rrafshnaltë ku gjendeshin rrënojat e qytezës antike, do t’i kenë bërë një përshtypje të veçantë studiuesit francez. Ato kodrina të paqta në lartësinë e 500 metrave mbi shtratin e lumit të Vjosës, ende të gjelbëruara, banoheshin nga pak banorë. Historiani i kohës së Mesjetës, Etienne de Byzance kishte shkruar rreth krijimit të kësaj qyteze në gjysmën e shekullit të IV para erës sonë dhe që lidhej me një histori pak të besueshme, por kjo më shumë ishte një legjendë. Nga shkrimet historike dihej se në vitin 314 para erës sonë, kishte qënë Cassandre i Maqedonisë që e kishte pushtuar qytezën e më pas ajo ishte drejtuar nga mbretërit ilirë, me një ndërprerje në kohën e Pirros. Më pas, qyteza ishte lidhur me Romën, kundër mbretëreshës Teuta, duke e lidhur kështu fatin e saj përfundimisht me Romën imperiale. Për Bylisin kishin shkruar gjithashtu dhe një mori autorësh antikë, nga Tite-Live, Plini, Ptoleme, tek Julius Cesar, Ciceron, Straboni, etj. Autorët antikë shkruanin për muret ciklopike të qytezës dhe bedenat e gjerë që shpesh arrinin lartësinë e nëntë metrave dhe gjerësinë 3 metra e gjysmë. Veç teatrit me një portik të madh, qyteti kishte patur dhe Stadiumin, Gjimnazin, etj, të cilat ishin në krah të Agora-s, të ndërtuar me sa dukej në shekullin e III para erës sonë. Aty kishin ardhur madje dhe trupat e Mark Antonit, siç deklaronte në Senat Ciceroni, apo më pas trupat e Brutit, të cilat e kishin pushtuar atë; po aty kishte qënë dhe rezidenca e mbretit ilir Monounias. Në kohën e mbretërimit të perandorit të parë romak, August, «birit për shpirt» të vetë Cezarit, Bylis ishte cilësuar «Colonia Iulia Augusta»…
Atë ditë dhjetori në Bylis, Gaultier de Claubry qëndroi gjatë për deshifrimin e mbishkrimit të qytezës. Ai përshkoi disa nga rrënojat dhe muret e mëdha të qytetit antik, të shtrira në një sipërfaqe jo të vogël, pasi aty ku ai mendonte se muret kishin përfunduar, diku më tej, përsëri shfaqeshin rrënoja të tjera. Por pa dyshim, ajo që e befasoi ishin kollonat si dhe akropoli i qytezës, me sa dukej tepër i madh, po të niseshe nga ajo pjesë që dukej, ku rrethorja e gurëve të spektatorëve ishte mjaft e madhe. Pra bëhej fjalë për një teatër tepër të rëndësishëm, çka nuk gjëndej në qytezat e tjera të qyteteve përreth, përveç Apolonias, (me 10.000 vënde) , Buthrotes (Butrintit). Por vëmëndjen kryesore, sigurisht ai e përqëndroi në deshifrimin e mbishkrimit, çka për një epigrafist, është një gjë e rrallë të gjëndet para një dokumenti të tillë historik. Në fakt, kapiteni William Leake kishte qënë ndër të parët që kishte kaluar afër kësaj qyteze, por ai nuk kishte mundur të vinte sipër rrafshnaltës së Hekalit për të parë rrënojat e Gradishtës. Të dhënat mbi të atij ia kishte thënë një prift që kishte takuar në Vokopolë, më 21 shtator të vitit 1805, i cili i kishte treguar jo vetëm rreth Nymphaeum pranë Patosit, por dhe për Bylisin. Sidoqoftë, në librin e tij Travels in Northern Greece, midis të tjerave ai ka shkruajtur se «prifti më foli për vëndin ku gjënden dy Pale Kastra, njëra në majë dhe tjetra menjëherë mbi lumin e Vjosës… Ai kishte matur një nga gurët e murit të kështhjellës që ishte 3m22 cm i gjatë dhe 92 cm i lartë. Atje, shton ai, është një shkëmb i madh ku janë shkruar shkronja frënge që asnjëri nuk di t’i lexojë. Ndoshta janë në gjuhën latine… Në atë vend gjëndet një fshat i vogël që quhet Gradishtë, një emër sllav ky, analog me Kastri grek dhe që në pjesën e sipërme ka një akropol…»
Por, veç kapitenit Leake, si dhe më pas Pouqueville, atje kishte qenë dhe historiani anglez Sir Holland, i cili në vitin 1820, kishte zbarkuar në Bylis, i informuar si duket nga pararendësit e tij. Në Bylis, ai kishte bërë disa gërmime të sipërfaqëshme, por jo pa rezultat, pasi atje kishte zbuluar një seri monedhash të qytetit. Por sidoqoftë, ardhja më pas e Gaultier de Claubry gjeti një interes të veçantë. Duke shkruar rreth deshifrimit të këtij mbishkrimi, De Claubry na informon dhe për vështirësitë që pati: «Secilën prej tyre e kopjoja në vëndin që ishte, atëherë kur ato ishin të dukshme. Në fund të këtij procesi më ndihmoi dhe diçka që nuk e kisha shpresuar, një shkallë mjerisht shumë e shkurtër, duke u mbajtur e mbështetur njëkohësisht pas shkëmbit, pa mundur të distancohem disi, për t’i parë gërmat akoma më mirë. Madje kur dyshoja, mu desh t’i prekja ato me dorë që të mund t’i verifikoja, duke matur kështu lartësinë e çdo rreshti dhe gjithë dimensionin e kuadrit. Pra, midis këtyre vështirësive e peripecive arrita më së fundi ta kopjoj edhe pse pati disa gabime, çka mund ta kuptoni…»
Kështu, mbishkrimin ia tregova zotit Léon Renier, i cili me përkujdesjen e tij të zakonshme më dha disa sqarime të vyera. Me ndihmën e disa kërkimeve të tjera që bëra më pas, munda të jap deshifrimin e plotë të tij:
Siç shkruajtëm më parë, këtë dorëshkrim Claubry e bëri të njohur pak kohë më vonë. Por veç kësaj, me kthimin e tij në Paris në vitin 1859, ai shkroi dhe një «Kujtesë» («Mémoire»), siç e shënon ai, të cilën e dorëzoi në Akademinë e Mbishkrimeve dhe të Letërsisë. Një «Kujtesë» që do të ngjallte shumë diskutime në gjirin e arkeologëve, pasi në fakt po për mbishkrimin kishte shkruar më parë dhe konsulli francez Pouqueville, i cili kishte vizituar si Apoloninë ashtu dhe Bylis. Në librin e tij Udhëtim në Greqi, ndër të tjera ai shkruante: «Në bregun e djathtë të Vjosës, pothuaj përballë Karbunarës, në një terren pak të ngritur, gjendet vendndodhja e një qyteze antike që banorët e quajnë Gradishta. Në fillim kujtova se kisha gjetur rrënojat e Getus, por duke vëzhguar shtrirjen e madhe të rrënojave që mbulonin një kodrinë të vogël, fillova të besoj se kisha shkelur në rrënojat e qytezës së Bylis, një vend i famshëm i Epirit, të cilin më kot e kisha kërkuar rreth gjirit të Vlorës. Siç më kishte ndodhur dhe në Korint, unë pikasa vragat e rrotave të qerreve mbi shkëmbenj dhe shikoja ndërtimet pelazgjike mbuluar nga bedena, në ato vende të rindërtuara më pas me ndërtesa me kollona të kohës helene e romake. Jashtë mureve rrethuese ndiqja bazamentet e qytezës dhe njoha një teatër të rrënuar si dhe «cella» të një tempulli, peristili i të cilit ende ishte kollaj ta dalloje. Së fundi, pak më tutje, mbi një copë shkëmbi, lexova mbishkrimin e mëposhtëm në të cilin megjithë gjendjen e tij të vjetëruar nga koha, dallova emrin Bylis, çka më bën të mos dyshoj më se kisha gjetur këtë qytet të mbuluar nga rrënojat. Pra, nuk gabohesha. Isha në vendin e Bulliones, që Stephanus, sipas Artémidore, e përcaktonte midis Apolonisë dhe maleve Céraunnienes (Akrokeraune). Ndërtimet qiklopike të akropolit më kujtonin themelet primitive të Bylis pas Néoptoleme, prijës i Mirmidonësve…
Luan Rama
Për më shumë, vizitoni: www.konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Fenomeni Niko Stillo mbi etruskët, arvanitasit e çamët
Kënga e arvanitasit princeshës
