Ju nuk keni pse të jeni një neuroshkencëtar për të kuptuar që truri juaj përcakton atë që shihni të paktën aq sa e bëjnë objektet e perceptimit. Ky është edhe më shumë rasti në botën shoqërore, e cila zakonisht reflekton koncepte, të tilla si liria, demokracia, korrupsioni ose varfëria, që dikush tashmë ka në mendje. Por nëse jeni një ekonomist, mendja juaj është trajnuar për të parë botën përmes shtresës shtesë të stimujve.
Nxitjet janë kudo dhe ekonomia ka zhvilluar një kornizë të pasur dhe delikate konceptuale për të kuptuar të gjitha mënyrat në të cilat ato mund të shtrembërohen. Ne flasim për rrezikun moral, përzgjedhjen e pafavorshme, problemet e përbashkëta, problemet e agjencisë, eksternalitetet, kërkimin e qirasë, përjashtueshmërinë, rivalitetin dhe fuqinë e tregut. Me këto koncepte, ekonomistët mund të shpjegojnë pse dikush mund të bëjë shumë pak nga një gjë e mirë (si investimi, puna ose sigurimi i të mirave publike), ose shumë e një gjëje të keqe (si marrja e rreziqeve të pamatur ose ndotja). Parë në këtë mënyrë, shumica e problemeve në botë mund t’i atribuohen stimujve të shtrembëruar.
Por një fjalë e urtë e vjetër paralajmëron që të mos shohësh çdo problem si gozhdë vetëm sepse po mban një çekiç. Megjithëse ekonomia mund të kapë shumë nga hollësitë e stimujve, ajo ka zhvilluar një gamë relativisht të ngushtë me të cilën përshkruhen aftësitë dhe mënyra se si ato rriten. Por aftësitë qartazi kanë rëndësi. Nëse dikush nuk po bën diçka që ne si shoqëri e vlerësojmë, kjo mund të jetë sepse nuk mundet, jo sepse nuk e dëshiron. Kjo dobësi në ekonomi ka implikime të gjera për kuptimin tonë të rritjes dhe zhvillimit ekonomik, i cili ka të bëjë kryesisht me akumulimin shoqëror të aftësive prodhuese.
Ndërsa stimujt ndikojnë në zgjedhjet që bën midis opsioneve me të cilat përballet, aftësitë përcaktojnë se cilat mundësi janë në dispozicion. Rritja dhe zhvillimi ekonomik kanë të bëjnë me zgjerimin e atyre opsioneve dhe kështu varen rrënjësisht nga politikat që katalizojnë ose lehtësojnë akumulimin e aftësive. Megjithatë, për shkak të përqendrimit ekskluziv në stimuj, ekonomistët dhe politikëbërësit përfundojnë në kërkim vetëm për thonjtë.
Për shembull, kur pyeten se çfarë mund të bëhet për të rritur eksportet e një vendi, ekonomistët priren të kërkojnë stimuj për të eksportuar. Mbase proteksionizmi tregtar po bën që firmat të preferojnë tregun e brendshëm fitimprurës sesa tregjet më konkurruese dhe më të rrezikshme të eksportit. Ndoshta tarifat e importit po rrisin kostot e inputeve, duke i bërë eksportet më pak fitimprurëse. Ndoshta politikat e vështira tregtare dhe procedurat doganore po shtojnë kostot e transaksionit. Apo ndoshta kostot e larta të transportit janë bërë pengesë. Nuk është për t’u habitur, të gjithë këta faktorë të bazuar në stimuj janë përfshirë në Indeksin e Bërjes së Biznesit të Bankës Botërore dhe në Indeksin e Lehtësimit të Tregtisë të Forumit Ekonomik Botëror.
Rrallëherë ekonomistët që studiojnë këtë pyetje marrin parasysh nëse një vend ka aftësitë e nevojshme për të prodhuar produktet e duhura me cilësinë e duhur. A do ta rrisnin kapacitetin politikat për të ulur mbrojtjen e tregtisë dhe për të ulur kostot e transportit? Apo do të pengonte rritjen e konkurrencës në tregun e brendshëm industrializimin dhe do të dobësonte aftësinë për të negociuar me kompani të huaja? Pa një pamje se si politikat e tilla ndikojnë në akumulimin e aftësive, ato madje nuk mund të vlerësohen si duhet.
Në mënyrë të ngjashme, kur u pyetën pse kaq shumë e punësimit në vendet në zhvillim dhe në zhvillim është në mikro-firmat – domethënë sektori informal – përgjigjja e qartë, siç argumenton Santiago Levy i Institucionit Brookings, është se qeveria, përmes taksave dhe subvencioneve, e ka bërë të dobishme të mbetet i vogël. Por a nuk mund të shpjegohet problemi edhe nga mungesa e mikro-firmave në qasjen në aftësitë e nevojshme për t’u rritur, apo në mungesën e firmave të mëdha për qasje te punëtorët e largët?
Për të zgjeruar aftësitë e tyre dhe kështu opsionet e tyre vendet dhe firmat duhet të mësojnë të bëjnë gjërat që nuk dinë ende t’i bëjnë. E megjithatë, dikush nuk mund të mësojë të bëjë gjërat që nuk i bën thjesht duke i bërë ato. Dikush nuk mund të fitojë përvojë duke bërë gjëra që nuk i bën.
Si mund t’i shpëtojë një vendi kjo enigmë? Një hap i parë i dukshëm është të sjellësh njerëz ose firma që dinë t’i bëjnë këto gjëra. Shumë studime kanë treguar se imigracioni, diaspora, investimet e huaja direkte dhe madje edhe udhëtimet në biznes janë faktorë të rëndësishëm në rritjen e aftësive të brendshme. Bërësit e politikave duhet të pyesin nëse vendet po bëjnë gjëra (ose nuk bëjnë gjëra) që mund të jenë duke kufizuar (ose rritur) këto kanale potencialisht transformuese.
Për më tepër, ajo që ka rëndësi nuk është vetëm larmia e aftësive individuale, por edhe disponueshmëria lokale e furnitorëve ose klientëve, veçanërisht për inputet ose produktet që nuk mund të transportohen lehtësisht. Përsëri, këta faktorë varen nga struktura e ekosistemit ekzistues të biznesit që firmat marrin siç jepet. Dhe ai ekosistem, nga ana tjetër, është një pasqyrim i akumulimit të mëparshëm të aftësive, duke përfshirë ato të blera nga qeveria dhe të përdorura për të siguruar të mira dhe rregullore specifike publike. Vetëm tregjet nuk do ta çojnë një vend të adoptojë energji elektrike, hekurudhë me shpejtësi të lartë, vaksina të sigurta dhe bankare të lëvizshme, qeveritë e gatshme dhe të afta duhet të ndërhyjnë për të udhëhequr procesin.
Si përmbledhje, aftësitë ekzistojnë në nivele të ndryshme, nga individë dhe firma te zinxhirët e vlerave dhe ekosistemet e tëra që përfshijnë arsim, trajnim, hulumtim, rregullator dhe ente të tjera. Por aftësitë nuk mund të koordinohen vetëm nga tregjet, jo më pak për shkak se shumë aftësi ekzistojnë brenda organizatave jo të tregut.
Grumbullimi i aftësive duhet të jetë në qendër të çdo axhende të rritjes dhe zhvillimit dhe qeveritë duhet të jenë të gatshme të përfshihen në diskutime kombëtare dhe rajonale për qëllimet e duhura dhe strategjitë efektive. Ka shumë instrumente që mund të përdoren për të zhvilluar aftësitë. Këto përfshijnë mbrojtjen e tregtisë për industritë e mitur; garanci për kërkesën (siç janë kontratat për blerjen e vaksinave COVID-19 para se të provohet se funksionojnë); ndërmarrjet shtetërore (si në sistemin postar dhe shërbimet publike); politikat që shtyjnë konglomeratet kombëtare të diversifikohen; korporatat e zhvillimit kombëtar (siç janë Temasek i Singaporit dhe Khazanah i Malajzisë), shkrepje hëne (siç propozohet nga Mariana Mazzucato); dhe sistemet nacionale dhe rajonale të inovacionit.
Kontributi i sinjalit të ekonomisë në botë ka qenë të thellojë kuptimin tonë të stimujve. Por mungesa e një kuptimi ekuivalent të aftësive mund të na bëjë që jo vetëm të shohim çdo problem si një gozhdë, por edhe të gozhdojmë vendet në zhvillim në një kryq të një ortodoksie të rremë.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga Project Syndicate
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
