Historiani i madh francez Fernand Braudel na mësoi të kërkojmë valët e gjata të nënvlerësuara (longue durée) në histori. Në kontekstin e 30 viteve të kaluara, një valë e tillë është hendeku i zgjeruar ekonomik midis vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore që u bashkuan me Bashkimin Evropian dhe atyre që nuk janë anëtarësuar. Të parët gradualisht po arrijnë vendet e tjera anëtare të BE-së, me norma rritjeje gati dy herë më të larta se fqinjët e tyre lindorë; këta të fundit janë mbërthyer në tokën e askujt midis BE dhe Rusisë.
Divergjenca midis Polonisë dhe Ukrainës ilustron trendin. Sipas statistikave sovjetike, Ukraina ishte pak më e pasur në terma për frymë sesa Rusia dhe Polonia në 1989, pak para revolucioneve që përmbysën komunizmin në të gjithë Evropën Qendrore dhe Lindore. Në atë kohë, të dy vendet kishin kultura të ngjashme dhe struktura industriale. Megjithatë, sot, PBB për frymë (në dollarë amerikanë aktual) është pothuajse pesë herë më e lartë në Poloni sesa në Ukrainë. (Edhe në vitin 2013, një vit para se Rusia të niste luftën e saj kundër Ukrainës, PBB-ja e Polonisë për frymë ishte 3.4 herë më e lartë.)
Dhe Ukraina nuk është vetëm. Ekonomitë Bjelloruse dhe Ruse kanë qenë në amulli që nga viti 2012 dhe 2014, respektivisht. Dhe fajësimi i gjendjes së vështirë të Rusisë në rënien e çmimeve të naftës nuk shpjegon pse Ukraina dhe Bjellorusia kanë ndjekur një model të ngjashëm. Rusia, natyrisht, është shtrënguar nga sanksionet perëndimore pas aneksimit të saj të paligjshëm të Krimesë në 2014. Me të njëjtën mënyrë, Ukraina humbi 17% të PBB-së së saj si rezultat i agresionit ushtarak të Rusisë, megjithëse arriti të regjistronte një rritje vjetore modeste prej 3% midis 2016 dhe 2019.
Ndërkohë, vendet e BE-së të Evropës Lindore dhe Qendrore kanë përparuar në përparësi të sipërmarrjes së brendshme dhe investimeve të huaja direkte (IHD). Gjatë bumit 2014-19, ekonomitë e tyre u rritën me 4-5% në vit, mesatarisht, ndërsa PBB-ja për frymë e Rusisë ra nën atë të Rumanisë dhe madje edhe Turqisë anëtare jo-BE. Midis 27 vendeve anëtare të BE, vetëm Bullgaria është akoma më e varfër se Rusia në terma të PBB-së për frymë, pavarësisht nëse matet në dollarë amerikanë ose barazitë e fuqisë blerëse.
Një arsye që shtetet ish-Sovjetike po ecin kaq dobët ndërsa Evropianët Qendrorë dhe Lindorë po ecin aq mirë është se vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore përfunduan me sukses marrëveshjet e asociimit me BE në fillimin e viteve 1990. Me një hyrje të shkëlqyeshme në tregun e BE-së, nga mesi i viteve 1990 ata kishin zhvendosur dy të tretat e tregtisë së tyre nga ish-Bashkimi Sovjetik në BE. Dhe duke përdorur zinxhirët e furnizimit evropian, ata ishin në gjendje të dilnin si prodhuesit kryesorë evropianë të makinave.
Por faktori kryesor në suksesin e këtyre vendeve ka qenë përmirësimi i cilësisë së qeverisjes ekonomike. Për t’u kualifikuar për anëtarësim në BE, vendet e Evropës Lindore dhe Qendrore u detyruan të miratonin trupin e ligjit të BE-së. Pas një procesi burokratik të gjatë, bluarës, këto vende miratuan kornizat ligjore dhe rregullatore të nevojshme për të siguruar funksionimin e një ekonomie të hapur tregu.
Në Indeksin e Perceptimit të Korrupsionit të Transparency International, Polonia, Republika Çeke, Sllovakia dhe Hungaria tani renditen respektivisht në vendin e 45-të, 49-të, 60-të dhe 69-të, ndërsa Ukraina dhe Rusia renditen në 117-të dhe 129-të. Megjithëse renditjet e ish-grupit nuk janë të yjeve, ato kanë rezultuar të mjaftueshme për të tërhequr IHD. Investitorët e dinë që nëse ndodh diçka e keqe, ata mund të kërkojnë rekurs përmes BE dhe përfundimisht përmes Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Ndryshe nga ish-Bashkimi Sovjetik, të drejtat e pronës në Evropën Qendrore dhe Lindore janë të sigurta.
Sidoqoftë sekreti është se 3-4% e PBB-së vjetore të vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore vjen nga grantet e BE-së, të cilat janë një bekim i përzier. Nga njëra anë, fondet strukturore të BE janë arsyeja pse të gjitha kryeqytetet e vendeve më të reja anëtare kanë aeroporte dhe autostrada të reja të bukura. Nga ana tjetër, projekte të tilla janë zakonisht më të prekshëm nga korrupsioni, prandaj pasuria e fituar në mënyrë të dyshimtë e shumë biznesmenëve hungarezë që janë afër kryeministrit Viktor Orban.
Pyetja, pra, është nëse ekonomitë e Evropës Qendrore dhe Lindore mund të pritet të ruajnë progresin e tyre. Para pranimit të tyre, rojet e BE-së shqetësoheshin se këto vende do të përmirësonin qeverisjen e tyre vetëm derisa të bashkoheshin me BE; por realiteti është më i ndërlikuar. Të gjithë anëtarët e rinj të BE-së në fakt vazhduan të forcojnë qeverisjen e tyre për shumë vite, duke tërhequr gjithnjë e më shumë IHD. Dhe disa vende janë ende në përmirësim. Estonia dhe Lituania tani janë vendet ish-komuniste më pak të korruptuara.
Sipas Transparencës Ndërkombëtare, megjithatë, disa nga vendet kryesore në tranzicion tani po kalojnë një përkeqësim të mprehtë të qeverisjes. Rezultati i Polonisë arriti kulmin në 2015, pasuar një vit më vonë nga Sllovakia dhe nga Republika Çeke në 2018. Hungaria arriti kulmin në 2012 dhe ka rënë në mënyrë të qëndrueshme që atëherë, e tillë që tani renditet së bashku me Rumaninë dhe Bullgarinë, të cilat më parë konsideroheshin vendet më të korruptuara të BE . Investitorët e huaj dhe vendas tani po i kushtojnë vëmendje të madhe aderimit të dobësuar të Hungarisë në të drejtën ndërkombëtare, të drejtave të pronës gjithnjë e më të lëkundura dhe përqafimit të taksimit diskriminues.
Për BE-në, kjo tërheqje nga qeverisja e mirë mund të bëhet një çështje ekzistenciale, sepse demokracia dhe sundimi i ligjit shkojnë së bashku. Edhe pse Hungaria dhe Polonia i kanë keqpërdorur kriteret thelbësore demokratike të BE-së, ato mbeten përfituesit e fondeve masive të BE-së. Dhe ndërsa BE i vendosi kushte të veçanta Rumanisë dhe Bullgarisë, këto masa nuk shkuan aq sa duhet.
Sipas Freedom House, demokracia ka rënë në të gjithë botën që nga viti 2005. Tani më shumë se kurrë, BE nuk duhet të lejojë prapambetjen e çështjes së qeverisjes. Për fat të mirë, blloku është bërë më i vendosur për vendosjen e kushteve më të vështira, kryesisht përmes 750 miliardë eurove (918 miliardë dollarë) të Planit të Rimëkëmbjes së BE-së të Gjeneratës Tjetër për Evropën. Trajektorja e shteteve ish-Sovjetike është një kujtesë e trishtueshme se pse BE-ja duhet të qëndrojë për demokracinë dhe shtetin e së drejtës si brenda ashtu edhe jashtë saj.
*Anders lslund, anëtar i vjetër në Këshillin Atlantik në Uashington. Libri i tij i fundit është Crony Capitalism i Rusisë: Rruga nga Ekonomia e Tregut në Kleptokraci.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga Project Syndicate
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Ekonomia e luftës” apo ”korona-ekonomia”?
“Recesioni global është i pashmangshëm”
“Mjellma e zezë” e tregjeve financiare
