Në kohë të vështira, është mirë të kesh diçka ku të mbështetesh. Për një monedhë kjo mund të jetë një bankë qendrore e aftë për të mbajtur inflacionin në gji, ose një qeveri e qëndrueshme dhe e parashikueshme për të qetësuar investitorët nervozë. Meqenëse Turqia e sotme nuk e ka asnjërën nga këto, monedha e saj në rënie, lira, është dashur të kërkojë ndihmë diku tjetër. Më 20 dhjetor, presidenti Rexhep Tajip Erdogan njoftoi një plan jo ortodoks për të shpëtuar ekonominë e Turqisë nga kriza që kanë shkaktuar politikat e tij. Ai përfshin sigurimin e qeverisë së disa depozitave në lira kundër luhatjeve në kursin e këmbimit.
Në afat të shkurtër, skema duket se ka funksionuar. Një ditë pas njoftimit të Erdoganit, lira shënoi një rikthim rekord, duke fshirë shpejt humbjet e një muaji. Megjithatë, faktori kryesor në rritje nuk ishte programi i sigurimit të depozitave, por banka qendrore, e cila shpenzoi miliarda dollarë nga rezervat e saj në tkurrje për të blerë lira. Rimëkëmbja e monedhës ka blerë pak kohë për zotin Erdogan, i cili kishte qenë në telashe të thella politike. Por ajo vetëm sa ka errësuar, apo edhe rritur, rreziqet për ekonominë e Turqisë.
Burimi i menjëhershëm i këtyre rreziqeve është obsesioni i Erdoganit me normat e ulëta të interesit. Për vite me radhë ai ka këmbëngulur, në kundërshtim me ekonominë bazë, që normat e ulëta të ulin inflacionin në vend që ta ushqejnë atë. Duke filluar nga shtatori, me inflacionin turk afër 20%, zoti Erdogan nxiti bankën qendrore të ulte katër herë normën e saj bazë, nga 19% në 14%. Kjo shkaktoi një përplasje të monedhës. Edhe pas rritjes së saj të fundit, lira ka humbur pothuajse 40% kundrejt dollarit në vitin 2021, më shumë se çdo monedhë tjetër kryesore.
Erdogan pohon se një lira e dobët do të jetë e mirë për ekonominë e Turqisë, duke rritur eksportet dhe duke tërhequr investitorë. Pak turq janë dakord. Në një sondazh të fundit, 94% thanë se zhvlerësimi ka pasur një ndikim negativ. Rreth dy në tre thanë se nuk mund të plotësonin nevojat bazë pa marrë kredi. Edhe më shumë mendojnë se inflacioni është shumë më i lartë se norma e raportuar zyrtarisht prej 21%.
Rritja e shpejtë e çmimeve të ushqimit dhe energjisë i godet veçanërisht të varfërit, pasi ata shpenzojnë një pjesë më të madhe të të ardhurave të tyre për gjërat e nevojshme. Në dyqanet që shesin bukë të subvencionuar ka radhë të gjata. Pagat reale kanë rënë ndjeshëm. Klasa e mesme e Turqisë, e cila u rrit gjatë dekadës së parë të Erdoganit në pushtet, po tkurret. Një kuzhinier në një restorant të Stambollit thotë se ai mori një kredi në para në shtator për të blerë pelena për fëmijën e tij të mitur, nga frika se së shpejti do të ishin të papërballueshme. Që atëherë çmimi i tyre është dyfishuar.
Erdogan nuk do ta përshkruante kurrë si të tillë, por skema e tij për të kursyer lirën është në fakt një rritje indirekte e normës për kursimtarët. Sipas planit, qeveria e Turqisë do të kompensojë mbajtësit e depozitave në lira me afat të caktuar kur zhvlerësimi i monedhës kundrejt valutave të forta tejkalon normën e interesit të ofruar nga bankat e tyre. Nëse dollari do të forcohej me 30% kundrejt lirës në një vit, për shembull, një depozitues në një bankë me një normë vjetore 14% do të merrte një shtesë prej 16% nga thesari i Turqisë. Tatimpaguesi turk do të përfundojë duke shpëtuar depozituesin turk.
Skema mund të ketë ndihmuar në parandalimin e një acarimi në banka. Turqit kishin konvertuar kursimet e tyre në dollarë me një ritëm rekord, duke kontribuar në rënien e lirës. Më shumë se 60% e depozitave të vendit tani mbahen në valuta të huaja. Disa po mendonin të iknin fare nga bankat e Turqisë. “Njerëzit kishin filluar të humbnin besimin në sistemin bankar,” thotë Ozlem Derici Sengul, partner themelues në Spinn Consulting në Stamboll. “Vendimi e ndaloi këtë.”
Megjithatë, tubimi kishte të bënte më pak me besimin në planin e zotit Erdogan sesa me ndërhyrjet e huadhënësve turq. Që nga fillimi i dhjetorit, banka qendrore e Turqisë ka djegur të paktën 20 miliardë dollarë në rezerva valutore për të mbështetur monedhën, ndonjëherë duke vepruar vetë dhe nganjëherë përmes bankave tregtare shtetërore. Në dy ditët pas njoftimit të zotit Erdogan, bankat turke blenë 7 miliardë dollarë lira.
Pavarësisht efektivitetit të saj, skema e re është një rrezik i madh për financat publike. Nëse një pjesë e madhe e kursimeve private të Turqisë me vlerë rreth 300 miliardë dollarë shkon në depozita të garantuara, një monedhë në rënie të mprehtë mund ta vendosë shtetin në grep për qindra miliarda lira. “Sistemi mund të shpërthejë kur përballet me një goditje të kursit të këmbimit ose të rrezikut të rrezikut,” thotë Hakan Kara, ish-kryekonomisti i bankës qendrore.
Ekonomia standarde do ta detyronte Turqinë të rriste normat e interesit për të ulur inflacionin dhe për të stabilizuar kursin e këmbimit. Por kjo duket më pak e mundshme se kurrë. Z. Erdogan ka gërmuar në këmbë, duke injoruar lutjet e ekonomistëve dhe grupeve të biznesit dhe duke thirrur një urdhër islamik kundër fajdeve për të justifikuar politikën e tij ekscentrike.
Mediat besnike e kanë shpallur lëvizjen e zotit Erdogan si një goditje mjeshtërore dhe qeveria ka mënyra për të dekurajuar skeptikët që të flasin. Më 27 dhjetor, rregullatori bankar i Turqisë ngriti padi penale kundër Durmus Yilmaz, një ish-guvernator i bankës qendrore, dhe të paktën 25 të tjerë për kritikë ndaj politikës monetare dhe për deklarata të tjera që nuk i pëlqenin. Z. Yilmaz e kishte akuzuar presidentin se e ktheu vendin në një “laborator” për ide të kripura. Por kritikët e tjerë janë përtej mundësive të zbatuesve të zotit Erdogan. Në një konferencë shtypi më 23 dhjetor, Vladimir Putin mbrojti rritjen e fundit të normës së bankës qendrore ruse. Pa to, tha ai, “mund të përfundojmë si Turqia”.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga The Economist
