Ekonomitë në zhvillim, duke shpresuar të rriten në radhët e të pasurve, janë përballur me një seri pengesash në dukje të pafundme vitet e fundit. Tensionet tregtare, një pandemi, zhurmat e zinxhirit të furnizimit, inflacioni dhe lufta i kanë dhënë së bashku goditje të rënda. Gjatë tre viteve të fundit, më shumë se gjysma e popullsisë së botës në zhvillim ka jetuar në vende ku rritja e të ardhurave, në bazë të barazisë së fuqisë blerëse, ka mbetur prapa asaj në Amerikë, episodi i parë i tillë që nga vitet 1980.
FMN parashikon që prodhimi ekonomik në tregjet në zhvillim do të zgjerohet me 3.8% këtë vit dhe 4.4% në 2023, shifra që janë rishikuar ndjeshëm që nga viti i kaluar dhe të cilat janë më pak se norma mesatare vjetore prej 5% në dekadën para Covid-19. Ndërsa konturet e peizazhit pas pandemisë vijnë në fokus, një dekadë e humbur, një periudhë e rritjes së ngadaltë, krizave financiare të përsëritura dhe trazirave sociale, për vendet më të varfra të botës duket gjithnjë e më e besueshme.
Ekonomitë në zhvillim kanë përjetuar kohë të vështira më parë. Në vitet 1960 dhe 1970 ata gëzuan një periudhë prosperiteti relativ, e cila ushqeu optimizmin për perspektivat për të varfërit e botës. Por kohët e mira u pasuan nga ajo që William Easterly i Universitetit të Nju Jorkut i përshkroi si dekadat e humbura të viteve 1980 dhe 1990. Gjatë dhjetë viteve deri në vitin 1990, rritja vjetore e PBB-së për person në ekonominë mesatare në zhvillim ra nën zero. Nga fundi i viteve 1990 e tutje filloi një bum i ri, i cili rivendosi pritshmëritë për potencialin ekonomik të botës në zhvillim. Kohët e fundit, megjithatë, lavjerrësi është rikthyer përsëri dhe rritja ka rezultuar më e vështirë për t’u arritur. Tregjet në zhvillim përballen me pengesa strukturore, si problemet financiare dhe ndryshimin e modeleve të tregtisë, që të kujtojnë ato që u përballën me to në vitet 1980 dhe 1990.
Presionet financiare përbëjnë kërcënimin më të mprehtë. Në fillim të viteve 1980, Rezerva Federale rriti në mënyrë dramatike normat e interesit, ndërsa u përpoq të zbuste inflacionin. Për ekonomitë e varfra që kishin marrë shumë hua në vitet e mëparshme, shtrëngimi i kushteve financiare dhe forcimi i dollarit ishin të tepërta për t’u përballuar. Pasuan valë borxhesh dhe krizash bankare.
Disa nga këto kushte duken të njohura sot. Borxhi publik dhe privat në botën në zhvillim u rritën në mënyrë të qëndrueshme si pjesë e PBB-së gjatë viteve 2010 dhe u rrit gjatë pandemisë. Raportet e borxhit publik në ekonomitë me të ardhura mesatare tani janë në nivele rekord dhe borxhi në vendet më të varfra është rritur drejt niveleve dobësuese të viteve 1990. Nga 70 vendet e botës me të ardhura të ulëta, më shumë se 10%, duke përfshirë Çadin dhe Somalinë, tashmë përballen me barra të paqëndrueshme borxhi. Një tjetër 50%, duke përfshirë Etiopinë dhe Laosin, janë në rrezik të lartë për të arritur një status të tillë, sipas Bankës Botërore. Një dekadë më parë, vetëm rreth një e treta e vendeve të varfra ishin në vështirësi borxhi ose në rrezik të lartë.
Pushtimi rus i Ukrainës ka nxitur rritje të kostove të ushqimit dhe energjisë. Gruri dhe vaji janë të dyja rreth 50% më të shtrenjta se një vit më parë. Për vendet importuese, kjo rrit kostot fiskale të subvencioneve për ushqimin dhe energjinë, zbraz rezervat në monedhë të fortë dhe rëndon rritjen ekonomike. Rritja e çmimeve gjithashtu intensifikon presionin ndaj bankave qendrore në botën e pasur për të shtrënguar politikën monetare. Investitorët presin që Fed të rrisë normën bazë të interesit me gati tre pikë përqindjeje në vitin 2022; kjo do të ishte rritja më e madhe e normës në një vit të vetëm që nga fillimi i viteve 1990. Shtoni efektin e një tkurrjeje të bilancit të Fed, dhe shtrëngimi i këtij viti mund të jetë më dramatikja që nga vitet 1980.
Tregjet tashmë po bëjnë presion mbi ekonomitë e cenueshme në zhvillim. Ndërsa kapitali rrjedh në Amerikë për të përfituar nga normat më të larta, dollari po forcohet, ai është rritur me më shumë se 10% gjatë vitit të kaluar. Kostot e financimit në botën në zhvillim po rriten me të. Rendimenti i borxhit të monedhës së fortë të ekonomisë mesatare në zhvillim është rritur me më shumë se një të tretën që nga vera. Sipas FMN-së, pjesa e emetuesve që tregtojnë obligacione në nivele të vështira është më shumë se dyfishuar, në pak më shumë se një të pestën. Kjo përfshin Ukrainën, por edhe Egjiptin dhe Ganën.
Më shumë vende ndoshta do të ndjekin shembullin e Sri Lankës, e cila më 12 prill dështoi në borxhin e saj të qeverisë në monedhë të fortë. Megjithatë, krizat sistemike që ishin karakteristikë e dekadave të humbura të mëparshme mund të shmangen. Shumë ekonomi me të ardhura mesatare kanë forcuar mbrojtjen e tyre financiare, për shembull, duke rritur rezervat e këmbimit valutor. Investitorët janë bërë më dallues, duke reduktuar rrezikun e përhapjes më të gjerë. Shqetësimi më i madh është se ngarkesat e borxhit do të godasin rritjen, duke kufizuar hapësirën e qeverive për të ulur taksat dhe për të investuar në arsim dhe infrastrukturë. Bankat vendore që kanë dhënë shumë hua për qeveritë mund të kenë aftësinë e tyre për t’u dhënë hua huamarrësve privatë të zhvlerësuar nëse obligacionet që ata mbajnë humbasin vlerën. Borxhi i qeverisë së vendit të origjinës tani përbën rreth 17% të aktiveve bankare në të gjithë ekonomitë në zhvillim, nga 13% në fillim të viteve 2010 dhe shumë mbi mesataren 7.5% në vendet e pasura.
Një tjetër erë e kundërt vjen nga tregtia globale. Pasuritë e ekonomive në zhvillim janë rritur dhe rënë prej kohësh në përputhje me të. Nga viti 1960 deri në vitin 1980, tregtia e mallrave si pjesë e PBB-së botërore u dyfishua nga 9% në 18%; gjatë dekadave të humbura, përkundrazi, ajo ngeci. Tregtia më pas u rrit përsëri pasi zinxhirët e furnizimit global u zgjeruan në Azinë Lindore dhe Juglindore në veçanti. Por kjo ndërlidhje është edhe një herë në rrezik. Tensionet gjeopolitike, fushatat kombëtare për vetë-mjaftueshmëri dhe shqetësimet për besueshmërinë e zinxhirit të furnizimit mund të rëndojnë mbi tregtinë, duke reduktuar mundësitë e ekonomive të varfra për të marrë hua teknologjinë dhe njohuritë nga firmat e huaja dhe për t’i shitur botës së pasur.
Ekonomia globale do të vuajë gjithashtu nga spërkatja e tregut më të madh në zhvillim nga të gjithë, dhe motori kryesor i rritjes në botë, Kina. Midis viteve 1970 dhe 2000 Amerika dhe Evropa përbënin gati gjysmën e rritjes së PBB-së globale. Ngadalësimi i mprehtë dhe i qëndrueshëm i rritjes së botës së pasur, që filloi në vitet 1970, rëndoi kështu shumë ekonominë globale dhe perspektivat për botën në zhvillim. Fati u kthye në vitet 2000, megjithatë, pasi një zgjerim shpërthyes në Kinë e bëri atë të kontribuonte në rritjen globale më shumë sesa Amerika dhe Evropa së bashku. Një ngadalësim modest në Kinë, në normat e rritjes së PBB-së prej rreth 5%, nuk do ta dënonte ekonominë globale në stagnim. Bllokimet drakoniane të kovidit, një rënie e zgjatur e tregut të pronave dhe kostot e mundshme të fatkeqësive gjeopolitike, megjithatë, mund të bëjnë dëm të madh.
Disa tregje në zhvillim mund të përfitojnë nga një epokë stagnimi. Firmat e kujdesshme ndaj varësisë nga Kina mund të zhvendosin prodhimin në vende të tjera me kosto të ulët. Vendet e pasura që shpresojnë të parandalojnë afrimin e më të varfërve me Rusinë dhe Kinën, mund të ulin barrierat tregtare dhe të rrisin investimet jashtë vendit, duke rritur perspektivat e rritjes në këtë proces. Çmimet e larta të mallrave, ndërkohë që zgjasin, do të rrisin fatin e eksportuesve të ushqimit, energjisë dhe metaleve.
Megjithatë, në përgjithësi, borxhet më të larta dhe investimet e harruara në kapitalin njerëzor dhe fizik të viteve të fundit do të kenë një taksë të rëndë. FMN parashikon që GDP në të gjithë botën në zhvillim do të mbetet rreth 6% nën tendencën e saj para pandemisë në fund të vitit 2024. (Për krahasim, GDP në shumicën e botës së pasur pritet të jetë më pak se 1% nën prirjen.) Pa Nisma të guximshme për të ulur barrën e borxhit, për të investuar në të mirat publike dhe për të zgjeruar tregtinë, një performancë e tillë e zymtë mund të jetë vetëm një shije e asaj që do të vijë.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga The Economist
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Ku do të preket më shumë ekonomia shqiptare?
Putin, Ukraina dhe ekonomia globale
Fasoni dhe Call center s’gjejnë punonjës, po agropërpunimi?
