Flet 80-vjeçari Gian Biagio Conte, Docent i Merituar i Letërsisë Latine në Normalen e Pizës: «Cancel culture është barbari, sistemi i vlerësimit sasior nuk funksionon». Dhe sërish: «Në punën tonë procedohet me tentativa dhe përafrime si në çdo lloj shkence, por shumë shpesh interpretuesit injorojnë rregullin filologjik dhe inkurajojnë arbitrin e lexuesit. Është legjitime të përdoret një gjuhë metaforike, por duhet të jetë e vënë në shërbim të qartësisë».
«Kam nisur të dashuroj latinishten në shkollën e mesme të “La Spezia”, falë leksioneve të shkëlqyera nha profesor Francesco Capaccio: një pedagog shumë serioz dhe shumë i rreptë, që kishte studiuar me Giacomo Devoto dhe Bruno Migliorini. Na bënte shumë analizë logjike dhe latinishteje, në pikën që mbushnim nga një fletore çdo 3 ditë. Një herë me lejoi ta korrigjoj, duke pohuar se një parafjalë ishte epsegjetike. Të nesërmen, më tha, nuk do të bësh më analizë logjike, nuk e ke nevojë»: Gian Biagio Conte kujton rëndësinë e mësuesve të mirë në jetën e studentëve.
Profesor i Merituar i Letërsisë Latine në Shkollën Normale të Lartë të Pizas, corresponding fellow i British Academy dhe visiting professor në universitete të famshme (Oxford, Cambridge, Princeton, Berkeley dhe Stanford), studiuesi i shquar i ka kushtuar mbi 50 vite studimit të letërsisë latine, me kontribute eksegjetike të konsiderueshme të konsakruar për Virgjilin dhe Petronion, Lukrecin dhe Lukanon. 30 shtatorin e vitit të kaluar, me rastin e përvjetorit të tij të 80, nxënës dhe kolegë kishin menduar të organizonin një ditë në nderim të tij, më pas e shtyrë për 15 qershorin e këtij viti për arësye të lidhura me Covid.
Kështu pak javë më parë, Richard Tarrant dhe Michael Reeve (dy klasicistë të shquar që kanë bërë shkollë në universitetin e Harvard dhe të Cambridge) kanë kaluar në sitë, në Sallën e Kaltërt të Karvanit të Shkollës Normale të Pizës, shkrimet e Conte që kanë lënë një shenjë të thellë në debatin ndërkombëtar mbi kritikën tekstuale. Pikërisht disa muaj më parë, për Salerno Editrice, ka dalë një libër i tij i titulluar Të drejta e Filologjisë (dhe detyrimet e përkthyesit): një pamflet luftarak kundër abuzimeve të interpretimeve të lira të privuara nga çdo rregull filologjik dhe historik. Menjëherë pas festimeve («ka qenë “funerali” im», komenton me ironinë e zakonshme), Conte, prej shumëve i konsideruar një latin lover par excellance («thjesht dashnor i latinishtes» nxiton të specifikojë duke qeshur) pranon të bashkëbisedojë gjatë me «La Lettura».
Le ta fillojmë nga familja jote. Keni lindur nga prindër intelektualë?
«Nuk mund të them se prindërit e mi qenë intelektualë. Im atë – edhe pse mbrëmjeve na lexonte faqet e Promessi sposi — ishte megjithatë një llogaritar në Akademinë Ushtarake të La Spezia. Me vdekjen e tij na la sapo mbushi të 50-at, jeta ime ndryshoi. Jam rritur me gjyshin nga babai dhe gjyshen nga nëna, të dy puliezë. Ime më qe e rritur nga motrat. Edhe unë pata një edukatë fetare, nga e cila më pas u çlirova në Shkollën Normale».
Përpara se të shkonit në universitet çfarë kujtoni nga përvojat shkollore?
«Pas takimit me profesor Capaccio në të mesme, kisha kuptuar se fati im ishte liceu klasik dhe këtu, gjithmonë në La Spezia, pata fatin të kem sërish pedagogë të mirë. Në ato vite jepte Nicola Badaloni, që më pas e rigjeta në Pisa. Gjimnazi qe tmerrësisht impenjues, me ushtrime mbresëlënëse. Vite të pëlqyeshme me lodhje të madhe, që më orientuan gjithnjë e më shumë drejt filologjisë greke, Bobo Ferlosio qe pedagogu i parë i Letrësisë Greke: jepte mësim duke recituar gjithmonë përmendësh. E admiroja shumë. Ia detyroj atij inkurajimin për të tentuar konkursin e Normales».
Kush qenë komisionerët e provimit hyrës në Normale?
«Qenë historianë si Armando Saitta dhe Arsenio Frugoni. Ky i fundit qe shumë i sjellshëm. Më pyeti për luftërat e pavarësisë. Unë u ngatërrova: më pyeti për të parën dhe ju përgjigja për të dytën; më pyeti për të dytën dhe unë i fola për të tretën dhe, së fundi, më pyeti për të tretën dhe unë lexova në qeshjen e tij shqetësimin tim. Isha përgatitur edhe mbi estetikën e Croce dhe mbi Émile Boutroux që askush nuk e njihte. Në komision, rigjeta Badaloni, njeri shumë simpatik».
Kush qenë mësuesit e tu në Normale?
«Për Filologjinë, padyshim, pata Gianfranco Contini: më la dhënë stimujt për librin tim të parë, Kujtesa e poetëve dhe sistemi letrar. Ideja e sistemit lind pikërisht nga punimet e tij mbi variantistikën. Pastaj edhe Arnaldo Momigliano: aq i rreptë me kolegët, sa i sjellshëm dhe atëror me studentët. Në atë kohë qenë të pakët pedagogët e brendshëm. Pjesa më e madhe qenë të ftuar. Erdhën mjeshtëra si Eduard Fränkel dhe më pas Bruno Snell. Më ka shënuar shumë edhe Augusto Campana, paleograf dhe epigrafist, që vinte nga Vatikania: vinte të shtunën orën e drekës, mbante leksionet e tij deri në mesnatë dhe i përfundonte të dielën në mëngjes. Ai jepte mësim duke tymosur dhe, për pasojë, të gjithë tymosnim. Për Letërsinë Latine ishte Antonio La Penna: seminaret e tij patën një influencë vendimtare për rritjen e vokacionit tim në studimin e latinishtes».
Por qenë të rëndësishme edhe përvojat e tua jashtë vendit. Mendoj këtu për takimin me Friedrich Klingner gjatë qëndrimit në Universitetin e Mynihut…
«Qe një filolog shumë i madh: ishte një njeri shumë i ëmbël. Shkoja shpesh në shtëpinë e tij dhe isha i mirëpritur. Ishte martuar me një muzikante polake dhe si i ve jetonte me një motër. Frekuentoi rrethin e poetit Stefan George me derivime estetizuese. Falë seminareve të tij, kemi mësuar të shikojmë sesi Virgjili bën të fluturojë një ushtë nëpërmjet vargjeve: nga nisja në gjoksin e shqyer të armikut me ritmin e tre eksametrave. Në atë kohë ishte tashmë i merituar dhe, kështu, kurset e tij nuk qenë të detyrueshme. Qemë një vend i vogël grumbullimi i nja dhjetë studentëve. Një njeri zotëri, që ndryshonte tre këmisha në një ditë të vetme. Kishte qenë antinazist dhe Hans George Gadamer, rektori i tij në Lajpcig, ju desh t’i certifikonte se nuk kishte aderuar kurrë në parti».
Kush ishte pjesë e këtij grupi të vogël në Mynih?
«Ishin Helmut Winterholler dhe Rudolf Führer, që më pas fituan postin në Universitetin e Hamburgut. Pastaj edhe Winfried Bühler (një greqist asistent i Klingner), Rudolf Pfeiffer dhe Eric Voegelin (një historian i politikës që ishte shumë në modë). Me ne ishte edhe Kurt von Fritz. Me pak fjalë, të gjithë studiues me vlerë».
Po takimi me filologun e madh Sebastiano Timpanaro?
«Nuk jam më prej vejushave të tij të shumta, që pas vdekjes së tij e kanë ngritur në nume tutelare. Por ishte një filolog klasi dhe një njeri me modesti të madhe, që duke ia njohur vështirësinë e tij për të folur në publik, refuzoi karrierën akademike, duke dhënë mësim në vite në shkollat fillestare dhe më pas duke punuar si korrektor bocash tek Nuova Italia. Në bibliotekën e Normales kisha njohur edhe nënën e tij: militante socialiste dhe një filologe dhe futuriste e madhe. I merrja librat që ishin nëpër raftet e larta, pasi në moshën e saj të thyer nuk mund të ngjitej nëpër shkallë. Sebastiano i drejtohesha për të bërë në italisht disa komente në gjermanisht: ai më thoshte se nuk e njihte mirë gjuhën, por çdo herë përkthente shpejt si një tren. Nganjëherë më çonte në mbledhjet e Partisë Socialiste. Ishte antikomunist, por siç thoshte Momigliano, një shembull më shumë unik sesa i rrallë materialisti jomarksist. Një shpirt iluminist».
Në shumë vite mësimdhënieje keni pasur shumë nxënës të bërë më pas latinistë të mirë: çfarë keni mësuar prej tyre?
«Qysh kur isha student kisha kuptuar se një kokë e mirë e një studenti, që është e aftë të arësyetojë, mund të ekuivalentojë me atë të një pedagogu ekspert. Në Normale, në leksionet frontale shoqëroheshin edhe seminaret e studentëve. Kam njohur mrekulli të jashtëzakonshme. Midis 2014 dhe 2021 kam arritur të përfundoj botimin e tri veprave të Virgjilit për Teubner falë tre nxënësve të pjekur që vinin në shtëpinë time çdo ditë, duke më ndihmuar të ruaja hapin. Pjesa më e madhe e ideve të mira qenë frut i diskutimeve të vazhdueshme me ta. Studiues të rinj me të cilët në kohë kam vazhduar të dialogoj. Kam mësuar nga nxënësit e mi diferencën midis trurit që funksionon dhe trurit autoritar».
Si lindi libri juaj «Kujtime të poetëve» që pati shumë sukses?
«Frymëzimi erdhi nga një artikull shumë i shkurtër i Giorgio Pasquali kushtuar artit aluziv: domethënë, nga mënyra sesi një tekst letrar “absorbon” një tekst tjetër, duke e pronësuar dhe duke e pasuruar. Duke ndjekur intuitën e Contini (çdo variant autori prodhon një sistem të ri teksti), ripërpunova konceptin e “sistemit”. Kështu, në librin tim, kam treguar sesi nga një korpus i madh i dalluar mund të lindin automatikisht ideja e gjinisë (grupimi i parë) dhe i përkthimit (i gjithë kompleksi i modeleve letrare greko – latine)».
Pastaj punimet mbi Lukanin dhe Virgjilin…
«E kam studiuar Lukanin, është e vërtetë, ama interesi im real ishte për Virgjilin dhe kështu, à rebours, kam realizuar Lukanin për t’u ringjitur tek Virgjili. Këtij të fundit i kam kushtuar dy apo tre libra intensivë, ku kam kërkuar të rekuperoj edhe refleksione të kritikës së madhe të Tetë – Nëntëqindës. Kisha punuar shumë në Francë, në ato vite isha lektor në Clermont-Ferrand dhe jetoja në Paris, ku dominonin mendimi strukturalist dhe gjuhësia moderne (mendoj për André Martinet dhe trashëgimtarët e Ferdinand de Saussure), por unë isha një filolog tashmë i mësuar të punoja me tekste dhe e perceptoja strukturalizmin si një formë të re pozitivizmi, më e vëmendshme ndaj strukturës së palëve sesa jo elementëve të veçantë».
Edhe Petronio figuron midis dashurive të mëdha tuaja…
«Satyricon i kam kushtuar një libër të tërë, Autori i fshehtë, i botuar nga Mulino. Në fillimin e viteve ’90 merresha ende me Virgjilin, por në 1995 u ftova në Berkeley University për të mbajtur Sather Lectures dhe kështu u konsakrova tek Petronio. Po punoja me Mario Labate për një botim të komentuar për Fondacionin Valla: diskutimet të cilat qenë për mua shumë produktive. Kam kërkuar të reflektoj edhe mbi temën e sublimes: si esenca e saj zhduket tek Petronio, personazhet e pabesueshme të të cilit (si mitomaniaku Encolpio) e jetojnë sublimen jo në zemër, por në jetë. Më interesonte të kuptoja ripërdorimin e degraduar të letërsisë klasike: një humanitet i degjeneruar që jeton përvojat e përditshme në pragun e mitit të madh homerian, në tentativën për t’u ngritur».
Një tipar i shkrimit tënd është përdorimi gjuhës metaforike në shërbim të qartësisë…
«Unë besoj se duhet të jemi të qartë. E kam mësuar nga Remo Bodei, filozofia e të cilit ishte e lidhur me metaforizimin, por metaforat e tij ndihmonin të kuptohej dhe të zgjeronin spektrin e dijes. Remo më mungon shumë».
Libri juaj i fundit «Të drejtat e filologjisë» është një kritikë e ashpër ndaj anarkisë së interpretimeve…
«Tekstet janë gjëra të vdekura, por vetëm rregulli filologjik, pasi verifikon vazhdimit kuptimin, mund t’i rijetojë. Përndryshe janë shenja pa domethënie. Interpretuesi në thelb është një ndërmjetës i thjeshtë dhe i duhet të jetë i paanshëm. Mënyrat e deskontruktimit dhe të pasmodernizmit, që tashmë po zhduken, e kanë inkurajuar arbitrin e lexuesit. Teksti është i autorit, që në kushte historike, përcakton një domethënie, ndoshta ambige, të vështirë dhe të pakapshme, por ndërton një domethënie».
Dhe kjo domethënie mund të jetë univoke?
«Unë kam folur për policentrizmin e Virgjilit. Ndjenja e depozituar nga teksti mund të jetë ambige, por jo prej qëllimit të autorit. Puna e filologut të mirë është ta kërkojë këtë kuptim. Sigurisht: është e vështirë të thuhet se cili interpretim është i duhuri…».
Një temë e përbashkët me shkencëtarët. Giorgio Parisi ka nënvizuar shumë herë se shkenca i përjashton sidomos hipotezat e gabuara dhe përpiqet të ndërtojë ato më të afërtat me të vërtetën.
«Jam dakord. Më duket e natyrshme për një filolog të demolojë interpretimet e pasakta, që përmbajnë gabime, dhe kjo përpjekje shërben edhe për t’u impenjuar në kërkimin e hipotezave interpretuese më të qëndrueshme. Jemi edhe ne fallibilistë: procedojmë për përafrime dhe për çrrëfime. Aparatet kritike dëshmojnë dhe dokumentojnë kujtesën e këtyre tentativave: disa të vlefshme, disa më pak».
Si e gjykoni biznesin që sot dominon universitetet?
«Një çmenduri. Është neoliberizmi që tashmë gëlon në botën perëndimore. Duhet bërë rezistencë. Nuk apeloj revolucionin, pasi do të ishte i tmerrshëm, por është e nevojshme t’i jepet fund këtij derivimi kaq të egër dhe kaq të lidhur me një interes imediat pa perspektiva. Megjithatë, jam optimist: në fund të çdo tuneli ka një dritë».
Alfred Ernout ka kaluar shumë vite për të shkruar tekstin e «De rerum natura» të Lukrecit. Sot, me sistemin e vlerësimit sasior, t’i kërkosh një të riu të konsakrohet në filologji nënkupton t’i dekretosh fundin e aventurës akademike të tij?
«Shumë shpesh studiuesit e mi më të zotë më thonë se nuk mund të hysh në komision për të mesmet. Në fund, më duket një pajtim i qartë i meritës dhe i një kursi për të botuar në revista, edhe kjo është një kollë e helmuar e neoliberizmit. Paul Maas nuk do të shkonte minimalisht në katedër me artikujt e tij, pa një libër. Duket e pabesueshme, por është kështu».
Po moda anglosaksone e cancel culture? Të censurosh dhe rishkruash klasikët?
«Një barbari që shpresoj dë të përfundojë shpejt. Na duhet një ide e fortë e dijes dhe e historisë. Më vijnë në mendje faqet e mikut tim Adriano Prosperi, Një kohë pa histori, kushtuar humbjes së kuptimit historik. Nëqoftëse humbet raporti me historinë, do të humbasim edhe të ardhmen».
(Nga La Lettura)
Përgatiti: Armin Tirana
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“In memoria aeterna manet iustus”
