Poeti, poezitë e të cilit janë në thelb mikrodrama që shpërthejnë nëpërmjet një lirizmi të egër, me ngjyrime të theksuara ekspresioniste, në 90-vjetorin e lindjes. Edhe pse e mbante veten si nxënës e ndjekës të Lasgush Poradecit, ai i qëndroi larg frymës së romantizmit, sepse vetë përvoja e jetës së tij ia kushtëzoi dhe ia shtroi udhën e poezisë, të ndaluar për të, drejt një realizmi egërshan – shkruan Sazan Goliku.
Poezia e Pano Taçit reflekton një konglomerat e vorbull kontradiktash në një hapësirë të shtypur dypërmasore, ku jeta në kufijtë e vdekjes e të gjallimit, të errësirës e dritës, të urrejtjes e të dashurisë ka vulën e pamëshirshme të fatalitetit – të një fataliteti shqiptar që zvaritet në rrafshin diakronik nga e kaluara jonë historike, në ditët tona dhe, në rrafshin sinkronik, nga burgjet e kampet e diktaturës në anarkinë katastrofike të përditshmërisë.
Duke jetuar e përjetuar për vite e vite me radhë burgjet e internimet, një realitet sa dramatik e tragjik aq dhe absurd, poeti nuk mund të mos nxirte ose më saktësisht nuk mund të mos i buronte vetëdijshëm e pavetëdijshëm një rrjedhë poetike, ku në raportin dritë-hije mbizotëron e errëta, hija e kalvarit që mbarti, por pa e humbur kurrëherë besimin e rrënjosur te njërzorja, e mira dhe mbi të gjitha te dashuria. Prandaj poezitë e Panos janë në thelb mikrodrama që shpërthejnë nëpërmjet një lirizmi të egër me ngjyrime të theksuara ekspresioniste. Edhe pse e mbante veten si nxënës e ndjekës të Lasgush Poradecit, ai i qëndroi larg frymës së romantizmit, sepse vetë përvoja e jetës së tij ia kushtëzoi dhe ia shtroi udhën e poezisë, të ndaluar për të, drejt një realizmi egërshan.
Ringjallja e poetit pas vitit ’90, botimi i librave, vlerësimet e larta për poezinë e tij, nuk ia grisën dot hijen e tmerreve e të vuajtjeve. Zhgënjimet nga realiteti i ri, i quajtur tranzicion pa fund, një pjese të poezisë ia ngjyrosën me humor të zi deri në sarkazëm.
Poeti rrëfen plagët – as i vjen turp nga to, as mburret me to. Ai vetëm rrëfen, duke poetizuar për t’i vërtetuarvetes e të tjerëve se dhimbjet e vuajtjet janë shoqëruese të pandara nga liria e dashuria, të cilat e ushqejnë shpirtin si ajri e drita trupin.
Mbërthyer në kornizat e një metrike të rëndë e gozhdët e rimave tingëlluese, poezia e PanoTaçit frymon me një ritmi këgulçuese, të shqetësuar, po të disiplinuar e të vetëpërmbajtur, gjithsesi të funksionalizuar ndaj lëvizjeve, ndrydhjeve e shpërthimeve të asaj mikrobote që quajmë shpirtërore, po që është në rezonancë të drejtëpërdrejtë me atë makrobotë që e quajmë shoqëri njerëzore.
Cili është (anti)heroi lirik i kësaj poezie? Ai që e ka njohur jetën e krijimtarinë e këtij poeti, do të përgjigjet: Vetë Pano Taçi. Ndoshta prandaj në librin tim “Turbull” kam përfshirë edhe këtë trevargësh: “Po t’i prangosësh bashkë\ aventurë e poezi\ e kanë emrin Pano Taçi.”
Libri me titullin domethënës “Muzgu vjen papritur” është i fundit i Panos, por që ai nuk arriti ta shohë të botuar edhe pse e dëshëroi këtë deri në çastet e fundit të jetës në spitalin “Nënë Tereza” nr.4, kati 4, dhoma 7 të Tiranës. Por besoj se vlera origjinale e poezisë së Panos, miqtë e dashamirësit e poezisë së tij, historia e letërsisë do ta kërkojnë natyrshëm ribotimin e veprës së tij, pra ringjalljen e poetit.
***
PANO TAÇI lindi në Gjirokastër më 1929. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, të mesmen në Tiranë. Ka botuar që në moshë të re në revistën “Bleta” me ndërmjetësinë e Lasgush Poradecit. Më 1944 inkuadrohet në brigadën 24S të UNÇl. Pas Luftës vazhdoi shkollën, po më 1947 u arrestua dhe vuajti afro çerek shekulli burgime e internime nëpër burgje e kampe përqendrimi si kundërshtar i regjimit. Pas rrëzimit të diktaturës jetoi i vetmuar deri në fund të jetës së tij më 13 qershor 2012. Shkroi e botoi përmbledhje poetike, drama e kujtime. Është vlerësuar nga kritika, si dhe ka marrë disa çmime letrare brenda dhe jashtë vendit.
VARGJET E MIA
– Poeti, profet i të vërtetave – Aristotel
Vargjet e mia kalojnë nën dritaren e të vluarave,
ato ulin grepat, i zënë e thurin dantella.
Vargjet e mia kalojnë nën ballkonin e zonjave,
ato zgjatin duart, zënë metaforat i bëjnë inxhi gushe.
Vargjet e mia kalojnë në konviktin e studentëve,
i zënë u këpusin rimat e i bëjnë numra telefoni për të dashurit
Vargjet e mia kalojnë para sofave të portave,
plakat i zënë e i kthejnë në filxhanë kafeje.
Vargjet e mia me bluxhins ulen trotuareve,
të zhgënjyera, një cigare tymosin bashkërisht…
Unë, i zoti, që i krijova me brumë shpirti
tri ditë pa ngrënë, tri ditë pa tymosur
dal parqeve të gjej ndonjë bisht.
Vargjet e mia kalojnë shkallëve të turizmit,
dalin sarahoshët, i zënë mbushin potiret.
Vargjet e mia kalojnë shkallëve të turizmit,
lypësit e vegjël u zgjatin dorën si monedhave.
Vargjet e mia kalojnë pranë fushave djerra,
Dalin fshatarët i zënë t’i bëjnë plugje.
Vargjet e mia, fshesë plehurinash të selive,
lexuesit i mbajnë lente mbi gazetat e partive.
Tiranë, 1992 /Nga poezite e fundit te Pano Taçit
Ringjallja
Tërë jetën ç’jam përpjekur,
sit’iazbusshpirtithallin.
Përç’premtova duke vdekur,
them se vargjetmëringjallin.
Përç’japshpirtinzemërmekur
n’atëvarrku do mëkallin,
përç’këndova duke vdekur
them se këngëtmëringjallin.
Rob i mallit
Rob mëmbannjë mall ivjetër,
aq sa trupin ma zhuriti.
Desh ta ndaja me njëtjetër,
pors’ma do, qës’ma do shpirti.
Edhe vajza ma pëlqen
gjernëvdekjet’ijemskllav.
Them se jetanukmëvlen
Në se shpirti s’më ka mall.
Dhe në gjumë kur e thërras,
vjen si hije e më zgjon.
Siçvjen e përcjell me gas,
dhe pse zemrën ma sumbon.
Rrjedhë lumi
Rrjedh Poeti, lum’ i thellë,
vala valës nuk i ngjan.
Brigjetputhtekikëndell
plagëtgjak me lot ilan.
Ahu plak
I dehur nga era, ahu plak shikonte
trupin brinjë tharë te pasqyra vaut,
teksa rridhte lumi, vala i vallzonte
mehijen e dehurtëvallessëahut.
I zhveshurlakuriq, me zemërtëvrarë,
njëçerdheqëkishte ja mori era.
vallenmakabrehedhbrinjëtharë
blerimvyshkurnëpërhumnera.
Tek shoh ahun si plak mendoj
se ai me mua krejt ngjason.
Dehurdhëmbjesh, pa gjethevallzoj
mehijen time ç’ikipër hon.
Mallkim
Mallkojvetenqëkotrroj,
mallkojjetënqëmëmban,
mallkojvarrinku do shkoj,
lotinqë ma bën haram.
Mallkojditënqëkamlindur,
mallkojçastinqë do vdes,
mallkoishpresënpërç’jamgrindur
semëdoli e pabesë.
Orakull
Teksa rruhem në pasqyrë,
veten time atys’ekam.
Më del njëtjetërfytyrë,
rrudhur, symekurmbixham.
I them: -Ç’më rri si akull,
kush je, ç’pret, fol se më çmende!?
-Je ti, më tha, si orakull
bën të dish për jetën tënde…
Me kohë…
Që kur shpresa më ka mashtruar,
që kurrë malli, s’më çmalli kurrë,
që kur fjalën s’ma kanë dëgjuar,
për ç’thashë bota është sëmurë.
Kam jetuar më shumë se ç’duhet,
ku jeta fatin ma la në llohë,
mbivarrintim them do shkruhet
përç’mëhoqishpirtinëjetë:
– Duhejtëkishvdekur me kohë
kjozemër e shkretë!…
Me vdekjen pas
Krrokamën, korbit, mbitelat e burgut,
grahmën e fundittëshokut fat zi,
etjenpërgjaktëdhëmbëvetëujkut,
këngën e zogut, ngjirurnëfrëngji,
e bëra poezi.
Ndaj vargjet e mia dalin të trishta
me rrokje të helmuer, lëmshe në grykë.
Bëra t’i nxirrja, pa dhëmbje, të brishta
këngët, ç’desha të m’ishin lirikë…
m’i bëri tragjikë.
Bashkudhëtar me vdekjen nga pas,
duke çarë dallgët mbi vrotimete,
bëratëmbahem fort tëmosshkas
nëhonetkobetëkësajjete.
Por me ç’pashë, rashë kollotumba
me kokë e këmbë,
në rrathët e Ferrit, ç’ka humba
krejt shpirti më dhëmb.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Lasgush Poradeci vjershë Naim Frashërit
Lasgush Poradeci, patriarku i lirikës shqiptare
‘Kur gjeniu nderon gjeniun’
