Teza nëse Shqiptarët janë apo jo pasardhës të Ilirëve ka ngjallur ngjall dhe do të ngjallë shumë polemika, për sa kohë që nuk janë kryer studime të mirëfillta. Po nëse ne i futemi për diskutim çështjes nëse ilirët kanë qenë pasardhës të pellazgëve, këtu plas “bomba”, pasi studiues të ndryshëm, gjithmonë shqiptarë, janë dhe nuk janë dakord me të. Sot do të japim mendimin e studiuesit, Dr. Prof Kristo Frashërit, i cili thotë se Ilirët në fakt nuk janë pasardhës të pellazgëve. Ja si mendon ai…
Shqiptarët dhe grekët, pasardhës të ilirëve dhe helenëve të lashtë, banojnë në fqinjësi me njëri-tjetrin që nga periudha parahistorike.
Me sa dihet, bashkëjetesa e banorëve të të dy etnive në të njëjtën trevë gjeografike, ndonëse ka zgjatur për mijëra vjet, nuk ka shkaktuar midis tyre asnjëherë konflikte etnike.
Kjo kuptohet po të kemi parasysh se të tria perandoritë e mëdha që kanë sunduar mbi to si perandori shumëkombëshe, e trajtonin nënshtetasin si burim fisku dhe si gregar fetar, por jo si militant nacionalist. Puna ndryshoi kur në shekullin XIX lindën shtetet nacionale të pavarura ballkanike. Kjo për arsye se lindja e tyre përkoi me shfaqjen e lakmive nacionaliste. Pikërisht në atë kohë lindën edhe lakmitë e qarqeve nacionaliste greke për të aneksuar Epirin, i cili nuk u përfshi në shtetin grek. Pra, që në atë kohë lindi dhe prirja e Athinës për të përfshirë në shtetin grek edhe viset e Shqipërisë së Jugut.
Ndryshe nga historianët shqiptarë, qarqet qeveritare të Athinës dhe ata historianë helenë, të cilët qëndronin dhe vazhdojnë të qëndrojnë prapa tyre, i konsiderojnë të drejta lakmitë nacionaliste të Athinës ndaj viseve shqiptare. Madje, qarqet kishtare ortodokse të Greqisë nuk ngurrojnë t’i quajnë këto pretendime si lakmi të shenjta. Si rrjedhim, luftën për aneksimin e viseve shqiptare ato qarqe e kanë ngritur prej kohësh në nivelin e një kryqëzate fetare.
Përkundrazi, kur ndonjë historian shqiptar i ka kundërshtuar pretendimet greke dhe ka ngulur këmbë se ndër banorët e Shqipërisë së Jugut ka vetëm një minoritet të vogël banorësh grekë, në Athinë shpërthenin britmat se në Tiranë po ringjallej nacionalizmi shqiptar.
Për të justifikuar lakmitë e tyre nacionaliste ndaj viseve shqiptare të cilat nuk u përkasin, qeveritarët e Athinës dhe prapa tyre një tufë historianësh helenë kanë botuar deri sot me qindra punime kushtuar historisë së Epirit ose aspekteve apo momenteve të ndryshme të historisë së tij.
Prej tyre meriton të veçohet botimi me pretendime shkencore që ka dalë nga shtypi në Athinë kohët e fundit. Fjala është për trajtesën që Akademia e Athinës botoi kohët e vona në anglisht në format të madh prej 480 faqesh, nën drejtimin e përgjithshëm (general editor) të M. B. Sakellariut, me titull “Epirus 4000 years of greek history and civilization” (Epiri 4000 vjet histori dhe qytetërim grek), Athinë 1997.
Botimi i përmendur që ne tani kemi në tryezë ngjet në një pikë të rëndësishme me botimet e mëparshme – në të nuk përmenden banorët shqiptarë të Epirit si faktorë historikë të krahinës.
Nga ana tjetër, punimi i Akademisë së Athinës ndryshon nga moria e botimeve të mëparshme greke nga tri pikëpamje – trajton në mënyrë integrale historinë e Epirit gjatë harkut kohor të 4000 vjetëve; ka si autorë penat më të shquara të historiografisë greke të ditëve tona; e treta, punimi mban si përgjegjësi vulën e Akademisë së Athinës, e cila pavarësisht nga emri i saj, është Akademia e Shkencave jo e Athinës, por e mbarë Greqisë.
Ne kemi menduar se tani që Greqia ka disa dhjetëvjeçarë që është bërë anëtare e Bashkimit Europian, do ta ketë zbutur sadopak dozën e nacionalizmit dogmatik agresiv, të paktën në fushën e historiografisë, e cila e ka karakterizuar në të kaluarën.
Duke kaluar nëpër duar këtë punim me veshje tipografike dinjitoze, botuar në pragun e shekullit XXI, po shohimme keqardhje të thellë se historiografia greke e ditëve tona në vend që të bëjë hapa përpara drejt objektivitetit, racionalizmit, iluminizmit shkencor, qëndron e ngujuar pas dogmatizmit të sëmurë, nacionalizmit të mbrapshtë dhe politizimit të skajshëm të historisë. Kjo dobësi vihet re në trajtimin e të gjitha epokave, periudhave dhe temave të historisë së Epirit.
Të vetmet shpresa për të korrur fitore i kanë mbetur – një fitore morale me Maqedoninë për ta detyruar të ndryshojë emrin dhe një fitore territoriale me Shqipërinë për të shkëputur prej saj autonominë e “Vorio-Epirit”.
Për të siguruar shkëputjen e viseve të Shqipërisë së Jugut nën trajtën e autonomisë, ajo përpiqet të argumentojë pa prova bindëse se Epiri historik, ku, sipas saj, bëjnë pjesë qarqet e sotme të Gjirokastrës dhe të Korçës, ka qenë që në agimin e historisë dhe vazhdon të jetë edhe sot tokë greke.
Për këtë qëllim, ajo ka vënë dhe vazhdon të vërë në lëvizje armatën e historianëve dhe të publicistëve të saj. Artileria më e fundit që ajo ka vënë në veprim në këtë mes është monografia e përmendur e Akademisë së Athinës, botuar më 1997.
Emrin Çamëri të krahinës historianët, gjuhëtarët, publicistët grekë e kanë zëvendësuar prej kohësh me apelativin e kohës antike Thesproti, të cilin deri para një shekulli nuk e njihnin jo vetëm banorët shqiptarë, por edhe banorët helenë të saj.
HELENË, ILIRË E PELLAZGË
Helenët bashkëjetuan për shekuj me pellazgët, morën prej tyre elementë të qytetërimit pellazgjik derisa i asimiluan, ashtu si pellazgët kishin asimiluar nga ana e tyre popullatat e mëparshme mesdhetare. Asimilimi nënkupton huazime elementësh kulturorë, por jo identifikim etnik. Dihet se nga përplasja e dy identiteteve njëra prej tyre zhduket. Për këtë arsye, grekët nuk qenë si etni identikë me pellazgët, por pasardhësit fizikë të tyre. Si rrjedhim, konkluzioni i historianëve të Greqisë moderne se helenët antikë ishin si etni pasardhësit gjenetikë të pellazgëve, nuk qëndron. Këtë teori e kanë kundërshtuar jo pak historianë të shkollave të ndryshme historiografike botërore.
Me teorinë nacionaliste helene nuk janë pajtuar as historianët shqiptarë. Ajo që ndodhi midis grekëve dhe pellazgëve u përsërit edhe midis ilirëve dhe pellazgëve. Edhe ilirët trashëguan jo pak elemente të qytetërimit pellazgjik.
Megjithatë, as ilirët nuk mund të konsiderohen pasardhës gjenetikë të pellazgëve. Sipas tyre, helenët dhe ilirët e kohës antike, paraardhësit e grekëve dhe shqiptarëve të ditëve tona, i asimiluan pellazgët, pa e humbur identitetin e tyre të veçantë etnik dhe gjuhësor ilir.
Nga njoftimet që japin autorët e vjetër grekë dalin këto konkluzione: se asnjë autor antik grek nuk pohon se banorët e Epirit të lashtë qenë grekë; përkundrazi, të gjithë janë dakord se qenë pellazgë; se pellazgët dhe grekët përfaqësojnë jo një, por dy kombësi të ndryshme; e treta, se qendra kryesore shpirtërore e pellazgëve, faltorja e Dodonës, ndodhej në zemrën e trevës epirote; se banorët e trevës së faltores së Dodonës qenë “barbarë”, pra jo grekë; se praktikën e pagëzimit të perëndive me emra të veçantë grekët e morën nga pellazgët. Shkurt, pellazgët banonin në Epir para se të shfaqeshin në Ballkan helenët dhe ilirët.
Edhe Hamondi, për fat të keq, në punimin e përmendur, shkel në truallin e hamendësimeve. Sipas tij, e folmja e popullatave protoindoeuropiane që mbuluan Epirin në fund të mijëvjeçarit III p.e.s. ose në fillim të mijëvjeçarit II p.e.s. mund të ishte sa ilirishtja, aq edhe greqishtja.
Konkluzion ky, hëpërhë, pjesërisht i drejtë. Por ai, pa patur ndonjë argument që ta bindë sadopak lexuesin, shton se në veriun e largët krerët kurganë flisnin një formë të hershme të ilirishtes, kurse në Epir, thekson ai, gjuha e tyre ishte “ndoshta” greqishtja.
…Duke mos u marrë më tej me pohimet joshkencore të historianëve nacionalistë grekë dhe të miqve të tyre europianë, ne mendojmë se në fund të epokës së Bronxit në Epir banonin popullatat protoindoeuropiane, të cilat nuk i përkisnin as etnisë helene, as etnisë ilire, por botës pellazge. Këtë vizion historik kemi edhe për Çamërinë e lashtë protohistorike, banorët e së cilës nuk i përkisnin as etnikonit helen, as atij ilir, por banorëve pellazg.
Provinca e Epirit mori të paktën në shekullin IX p.e.s nga fytyrë etnike pellazge në identitet etnik ilir. Emrin që mbante më parë provinca e Epirit para se të vendoseshin aty ilirët, nuk e dimë. Dihet vetëm se fillimisht fjala Epir nuk ishte apelativ as gjeografik, as etnik, as administrativ.
Fjala Epir është greqisht. Në përdorimin e përditshëm do të thotë stere, tokë kontinentale. Fjala i takon greqishtes së vjetër. Si dëshmi më të hershme të këtij vështrimi kemi Homerin. Në të dyja poemat e tij epike, “Iliada” dhe “Odiseu”, të cilat mendohet se janë regjistruar në shekullin VIII p.e.s., ai përmend emra fisesh që banonin në trevën epirote, si thesprotët, kaonët, molosët, hyllejtë etj., por vetë emrin “Epir” të trevës dhe atë të epirotit, si banor, nuk e zë në gojë.
BANORË DYGJUHËSH-ÇAMËRIA
Për të pranuar tezën që pohon se gjuha epirote nuk ishte greqishtja, – shkruan D. Mustilli, – na shtyn edhe fakti që Straboni megjithëse pranon unitetin kulturor të trevës mes Detit Jon dhe Maqedonisë, nuk mungon të vërejë se disa nga banorët ishin dygjuhësh (bilingë).
Është absurde të mendohet se gjeografi antik kur thotë se epirotët ose maqedonët ishin dygjuhësh, del se ata kishin të folmen e tyre greqishten. Po të mos flitnin në gjuhën e tyre nuk do të kuptohej nevoja që ndjen Straboni për t’i dalluar nga të tjerët.
Përkundrazi, këtu është fjala për dy të folme të ndryshme. Po të pranojmë teorinë e Belokut (i cili ngul këmbë se në Epir flitej vetëm greqisht – K.F.) duhet ta përjashtojnë gjuhën maqedone (si gjuhë e folur në Epir – K.F.), pikërisht për afërsinë e saj të pohuar në mënyrë vendimtare me gjuhën greke, gjë që na jep dorë të pranojmë se kemi të bëjmë me të folmen ilirishte.
Nga fjalët e Strabonit, – nënvizon historiani italian, – po kufizohemi të pranojmë vetëm ekzistencën e qendrave dygjuhëshe në këtë krahinë, në të cilën kjo pamje dygjuhësore vazhdon, qoftë edhe nga të tjera shkaqe historike dhe etnike, edhe në ditët tona” (D. Mustilli e ka fjalën për çamët shqiptarë, të cilët më 1941 kur u botua ky punim nuk ishin dëbuar ende me dhunë nga vendlindja e tyre prej nacionalistëve agresivë grekë).
Nga argumentet e rëndësishme që peshon në problemin e përkatësisë etnike të epirotëve janë, shkruan D. Mustilli, edhe emrat e përveçëm të njerëzve dhe të vendeve. Në trevën epirote emrat ilirë – edhe po të mos i përfshijmë ato me origjinë etnike të dyshimtë – janë, thotë ai, të shumtë.
Madje, edhe në Dodonë, ku sipas Herodotit, flitej greqisht, është zbuluar një mbishkrim i shekullit II p.e.s., i cili bën fjalë për një Annyla, emër ilir pa pikë dyshimi. Emra ilirësh kanë dalë në dritë edhe në mbishkrimet e zbuluara në Butrint, kjo një koloni e quajtur helene. Përkatësi ilire, nënvizon ai, kanë edhe emrat e fiseve amantes ose abantes, atintanes, thesprotët, sidomos emri që përmend Stefan Bizantini, në shekullin VI aigestianoi.
E sigurtë është gjithashtu origjina ilire e fisit të kaonëve (kaones), vendbanimin e të cilëve e ndan nga ai i thesprotëve lumi Thyamis. Nuk mungojnë prova, –vazhdon ai, – për iliricitetin e emrit të orestëve (orestai), të cilët banonin rreth liqenit të Kosturit. Në krahinën që shtrihet, – thekson ai, – nga kufiri verior epirot deri te lugina e lumit Thyamis (sot lumi Kallamas – K.F.), ka prova me shumicë që vërtetojnë praninë e banorëve ilirë”.
*Pjesë nga libri
