Kjo është pjesa e parë e një serie që u kushtohet ambicieve gjeopolitike të presidentit turk Rexhep Taip Erdogan, nga ambiciet e tij në Afrikë dhe skajet e Evropës te marrëdhënia e tij e trazuar me BE.
Në Sheshin e Lirisë së Bakut muajin e kaluar, mijëra ushtarë azerbajxhanë marshues festuan fitoren e vendit të tyre në Kaukaz dhe njeriun që e bëri të mundut këtë gjë: Presidentin e Turqisë Rexhep Taip Erdogan.
I ftuar si mysafir nderi, udhëheqësi turk shikoi si dronët që furnizonte Bakun ndërsa luftonte për të rimarrë tokat e humbura ndaj Armenisë në Nago-Karabak morën një vend me rëndësi në paradën ushtarake. “Sot është një ditë fitoreje dhe krenarie për të gjithë ne, për të gjithë botën turke,” tha Erdogan, i rrethuar nga flamuj turq dhe azerbajxhanas.
Vendimi i Erdogan për të ndikuar maksimalisht në Azerbajxhan edhe kur fuqitë perëndimore kërkuan një armëpushim pas një shpërthimi të ri luftimesh vjeshtën e kaluar ishte shfaqja e fundit e qëndrimit të tij gjithnjë e më të fuqishëm në politikën e jashtme, e karakterizuar nga retorika pa kompromis dhe përdorimi i forcës në vend të saj.
Gjatë pesë viteve të fundit, Erdogan ka nisur inkursione ushtarake në Siri dhe Irakun verior, ka dërguar trupa në Libi dhe është angazhuar në konflikte detare me Greqinë, ndërhyrje që kanë trazuar aleatët e NATO-s të Turqisë, ringjallën rivalitetet e vjetra dhe gjeneruan armiq të rinj.
Në javët e fundit, ndërsa Erdogan ka pranuar humbjen në zgjedhjet amerikane të mikut të tij Donald Trump dhe nevojën për të tërhequr kapitalin e huaj për të adresuar problemet në rritje ekonomike të Turqisë ai ka thënë se do të dëshironte të “kthente një faqe të re” me perendimin.
Por mbetet e paqartë nëse Erdogan është i gatshëm ose i aftë të bëjë kompromis në çështjet që shqetësojnë marrëdhëniet e Turqisë me BE, SH.B.A.
“Ka gjëra të vogla që Turqia ka bërë që mund të konsiderohen si një degë ulliri, por asgjë thelbësore,” tha një diplomat evropian. “Nëse shikoni çështjet ku ne nuk pajtohemi thelbësisht, të dy palët kanë pikëpamjen se topi është në fushën e tjetrit. Kështu që është shumë e vështirë të shkosh diku”.
Një grusht shteti i dështuar që ndryshoi Turqinë
Presidenti 66-vjeçar turk, partia e të cilit erdhi në pushtet në vitin 2002, ka kohë që kërkon të shfaqë veten si një vizionar që sipas fjalëve të historianit Soner Cagaptay “do ta bëjë Turqinë përsëri të madhe” brenda dhe jashtë vendit.
Por një përpjekje e përgjakshme e grushtit të shtetit nga fraksione ushtarake në 2016 shënoi një shkëputje në marrëdhëniet e Turqisë me pjesën tjetër të botës, thonë analistët. Kjo e bëri Erdoganin edhe më dyshues ndaj perëndimit, e shtyu atë më pranë Vladimir Putin të Rusisë, e detyroi atë të krijonte aleanca të reja politike në vend dhe i mundësoi atij të merrte një kontroll të paparë të shtetit turk.
Në një fjalim tre muaj pas përpjekjes për të goditur, Erdogan tha se vendi nuk do të presë më për problemet ose kundërshtarët që të “trokasin në derën tonë”. Turqia, tha ai, në vend të kësaj “do të shkonte t’i gjente kudo që të ndodheshin dhe do të vepronte”.
Erdogan herë pas here luan në bazën e tij fetare konservatore duke u paraqitur si udhëheqës i botës myslimane por gjithashtu mbështetet shumë në imazhet dhe gjuhën nacionaliste. Ai pëlqen të thotë se kombi i tij po kalon një “ngritje” në skenën botërore.
Grafiku që tregon Erdogan ka zgjeruar gjurmën diplomatike të Turqisë, ndryshimin në numrin e ambasadave dhe konsullatave që nga viti 2002.
Diplomatët dhe analistët paralajmërojnë se strategjia mbart rreziqe të mëdha, si për ekonominë ashtu edhe për marrëdhëniet me fuqitë rajonale dhe globale.
Ndërsa 10 vjet më parë, parimi udhëzues i politikës së jashtme turke ishte “zero probleme me fqinjët”, analistët turq tani bëjnë shaka se mantra e re është “zero fqinjë pa probleme”.
Politika e jashtme e Erdogan përshkruhet nga kritikët e tij si “neo-Osmane”, duke iu referuar perandorisë që shtrihej në Evropën Jugore, Azinë Perëndimore dhe Afrikën Veriore dhe i parapriu republikës moderne. Zyrtarët turq thonë se vendi i tyre thjesht po mbron interesat e tij. “Kur Franca ndërhyn, është vetëm Franca askush nuk i quan Napoleon,” tha njëri.
Qasja ka ardhur me një kosto. “Unë nuk mendoj se Turqia ka qenë kaq e izoluar në historinë e saj,” tha Sinem Adar, një studiues në Institutin Gjerman për Çështjet Ndërkombëtare dhe të Sigurisë në Berlin. “Ekziston një front në zgjerim i vendeve që janë në konfrontim me Turqinë.”
Spastrimi, një president dhe një shtet i centralizuar
Përpjekja për grusht shteti në vitin 2016 dhe spastrimi që e ndoqi atë, e lejuan Erdogan të merrte një kontroll më të madh të forcave të armatosura. Ai gjithashtu krijoi një aleancë elektorale me partinë ultranacionaliste MHP, duke miratuar këndvështrimin e saj të djathtë mbi sigurinë kombëtare, veçanërisht separatizmin kurd.
“Ata kanë një ide të ngjashme, e cila është se Turqia duhet të ngrihet. Ajo duhet të rrisë fuqinë e saj, ”tha Evren Balta, një profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare në Universitetin Ozyegin në Stamboll. “Si AKP ashtu edhe MHP gjithashtu, ndajnë këtë ide themelore se Turqia është në sulm nga brenda dhe nga jashtë.”
Në të njëjtën kohë, kalimi në vitin 2018 në një sistem presidencial dobësoi rolin e ministrisë së jashtme të vendit.
Shumë kritikë të pushtetit mendojnë se Erdogan mbështetet më shumë tek “ushtarët dhe spiunët” sesa në dioplomaci. Në udhëtimet e huaja, Erdogan rrallë shihet pa shefin e inteligjencës Hakan Fidan dhe ministrin e mbrojtjes Hulusi Akar në krah të tij.
Aventurizmi jashtë shtetit gjithashtu ka pasur pak shtytje nga rivalët politikë. Ndërsa partia Republikane e Popullit (CHP) e themeluar nga babai themelues i Turqisë Mustafa Kemal Ataturk, motoja e së cilës ishte “paqja në shtëpi, paqja në botë”, ka kritikuar “gjuhën jodiplomatike”, partia nuk është e gatshme të dalë kundër politikave që janë provuar të popullarizuara në publik.
Erdogan, i cili shumica e analistëve besojnë se dëshiron të mbetet në pushtet për aq kohë sa të jetë e mundur, ka përdorur politikën e jashtme për përfitime të brendshme politike duke arritur deri atje sa të krahasojë qeverinë gjermane me nazistët dhe të këshillojë presidentin francez Emmanuel Macron të kërkojë “trajtim mendor”. Sidoqoftë, ky qëndrim nuk është pritur mirë në kryeqytetet evropiane. Një diplomat i BE-së akuzoi udhëheqësin e Turqisë se po vepronte si “një bullizues në oborrin e shkollës”.
Terrori, refugjatët dhe një reagim ndërkombëtar
Përpjekja e Erdogan për ta bërë Turqinë një fuqi rajonale reflektuar në një zgjerim dramatik të lidhjeve diplomatike të Turqisë me Lindjen e Mesme, Afrikën dhe Amerikën Latine në mes të viteve 2000 përmes tregtisë dhe ndihmës u dobësua shpejt.
Shpresat e vendit për t’u bashkuar me BE u zbehën mes mosbesimit dhe akuzave për mosbesim nga të dy palët. Një plan për të ndërtuar lidhje më të forta me fqinjët e saj arabë u kthye kundër kur kryengritjet popullore përfshinë të gjithë rajonin. Lufta Siriane pushtoi Turqinë në formën e sulmeve terroriste dhe ardhjes së miliona refugjatëve. Operacionet ushtarake turke në Siri dhe Libi dhe mbështetja e saj për Vëllazërinë Myslimane ngritën Ankaranë kundër një aleance të fuqishme Arabe të udhëhequr nga Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Arabia Saudite.
Tani Evropa dëshpërohet nga rënia e të drejtave të njeriut në një vend që teknikisht është ende një kandidat për t’u bashkuar me bllokun perëndimor. Uashingtoni po trondit vendimin e Erdogan për të blerë një sistem të mbrojtjes ajrore S-400 nga Rusia, i cili muajin e kaluar shkaktoi sanksione të shumëpritura të SHBA.
Marrëdhënia e Turqisë me partnerë të rinj nuk është e drejtpërdrejtë. Lidhjet e tij me Putin janë komplekse dhe shpesh të mira, siç u bë e qartë kur 34 ushtarë turq u vranë në Siri vitin e kaluar në një sulm për të cilin, SHBA fajësoi Moskën.
Akoma, Erdogan ka arritur disa suksese. Mbështetja turke ktheu rrjedhën e luftës civile në Libi. Në Nago-Karabak, mbështetja e Azerbajxhanit nga Ankaraja ka ekspozuar kufijtë e ndikimit rus në Kaukaz.
Mjerime ekonomike dhe retorikë më e butë
Politika e trazuar e jashtme ka penguar investimet e huaja të drejtpërdrejta shumë të nevojshme dhe, së bashku me shqetësimet në lidhje me menaxhimin e ekonomisë së Erdogan, ka qenë një burim presioni mbi lirën turke. Prodhuesi gjerman i makinave Volksuagen pezulloi dhe më vonë anuloi një plan për të ndërtuar një fabrikë të re pas një thirrje ndërkombëtare në një sulm turk ndaj forcave kurde siriane në 2019.
Kritikët thonë se, me gjithë retorikën bombastike, marrëdhëniet antagoniste të Turqisë dëmtojnë interesat e saj. Sinan Ulgen, një ish diplomat turk dhe kryetar i think-tank Edam, tha: “Mënyra se si unë do të gjykoja suksesin e politikës së jashtme është nëse e ndihmon Turqinë të mbrojë më mirë interesin e saj kombëtar dhe nëse e ndihmon Turqinë të sigurojë një ekonomi më të qëndrueshme në rritje. Sipas këtyre kritereve, nuk është një sukses i madh.”
Gjendja e rrezikshme e ekonomisë 750 miliard dollarë të vendit e përkeqësuar nga kriza e koronavirusit shkaktoi një tronditje në nëntor që rezultoi në largimin e dhëndrit të Erdogan Berat Albayrak si ministër i financave.
Që atëherë, dhe me zgjedhjen e Joe Biden si president i SHBA, Erdogan ka bërë përpjekje për integrim në perëndim. Në një telefonatë me video me Ursula von der Leyen, president i Komisionit Evropian, të shtunën, Erdogan tha se “e ardhmja e Turqisë është në Evropë” dhe bëri thirrje për bashkëpunim më të madh për çështje përfshirë migracionin dhe tregtinë.
Presidenti turk ka qenë prej kohësh një pragmatist i gatshëm për të bërë zgjedhje të vështira nëse është e nevojshme për të mbështetur pushtetin e tij. Por disa analistë dyshojnë se Erdogan nuk do të jetë i gatshëm të bëjë kompromiset e kërkuara për të përmirësuar marrëdhëniet me aleatët e NATO-s, në veçanti me SHBA.
“Unë mendoj se qëllimi i të paturit një politikë të jashtme të pavarur, të fortë ndërsa qëndrimi brenda NATO-s do të mbetet”, tha Alan Makovsky, një ish-zyrtar i departamentit të shtetit të SHBA tani në Qendrën për Progresin Amerikan, një think-tank. “Ndoshta ai do ta zbusë retorikën por nuk mendoj se ai do ta zbusë vizionin.”
Përkthyer dhe përshtatur nga Financial Times/ F.H, Konica.al
