Vetë Shqipëria, në atë kohë, ishte e stërmbyllur dhe nuk njihej për asgjë, nuk çmohej, kështu vetvetiu e ndieja që duhet të shkruaja për Kosovën. Kosova ka qenë herët në veprën time. Ajo, në radhë të parë, më ka tërhequr edhe nga ana e bukurisë”, – thotë Kadare
Fati i kombit shqiptar në Juglindje të Evropës është i ndarë në disa sektorë dhe Kosova përbën një nga kryesorët. Kosova zë një vend të rëndësishëm në veprën tuaj, jo vetëm letrare, por edhe publicistike. Janë disa të tilla që merren ose e kanë zanafillën nga ngjarjet e Kosovës dhe që trajtojnë identitetin kosovar, si: “Krushqit janë të ngrirë”, “Dosja H” dhe “Tri këngë zie për Kosovën”. Kosova duket se ka qenë po aq e rëndësishme sa letërsia në jetën tuaj
The Swedish Academy stunned the world last year when it awarded the Nobel Literature Prize to US counter-culture icon and rock star Bob Dylan. This year, experts say, the laureate will be more conventional. / AFP PHOTO / GALI TIBBON
Kadare: Çështja e Kosovës ka qenë një angazhim i natyrshëm. Librat e mi nisën të botoheshin jashtë dhe kjo ishte një mënyrë që, përmes letërsisë, unë të nxirrja në pah edhe çështjen e Kosovës. Vetë Shqipëria, në atë kohë, ishte e stërmbyllur dhe nuk njihej për asgjë, nuk çmohej, kështu vetvetiu e ndieja që duhet të shkruaja për Kosovën. Është e natyrshme që historia e kombit tënd të bëhet pjesë e asaj që shkruan, raporti me fqinjët, mozaiku i një konflikti të gjatë osmano-evropian. Të gjitha këto pleksen te konflikti marksisto-perëndimor, evropian, gjithashtu. Kosova ka qenë herët në veprën time. Ajo, në radhë të parë, më ka tërhequr edhe nga ana e bukurisë.
Të gjitha këto në letërsi marrin një kuptim të veçantë, aq më tepër kur janë të bukura. Në thelb, ka diçka që të tjerët nuk e çmojnë, ndërsa për letërsinë janë gjë shumë e madhe. Ato janë misteri i bukurisë, e bukura mbi të shëmtuarën, mbi tragjiken, ato që për të tjerët janë një tragjedi e madhe shoqërore, ose kombëtare. Është e tillë, ose ndërkaq ka edhe atë zymtësinë e perdes së teatrit që e hap, që të jep bukuri.
“…një pjesë e kosovarëve u afrua më shumë me Turqinë; Gabim që e bëjnë edhe sot, madje akoma edhe më shumë”
Le të flasim për atë që quhet miti i serbëve për Kosovën
Kadare: Këtë mit ata e kanë ndërtuar për të keqen e tyre, duke e quajtur veten të ndarë nga Kosova. Duhet të futemi në kokën e tyre për ta kuptuar këtë mit dhe në kokën e tyre Serbia është një vejushë fatkeqe që ka humbur o bijën e saj, Kosovën, o zemrën e saj, Kosovën. Ata, që në fëmijëri, dhe jo me disa vjet, por dhjetëra, për të mos thënë shekuj, rriten me këtë mit.
Në historinë shqiptare humbjen e madhe, thelbin e humbjes, e kishim ne. Ata morën kurorën nga ana e jashtme dhe qanë më bukur. Kështu, atyre iu besua e qara, ndërsa ne nuk na u besua. Plus që ne kemi fajet tona, ku një pjesë e kosovarëve u afrua më shumë me Turqinë; Gabim që e bëjnë edhe sot, madje akoma edhe më shumë. Dhe sot, ëndrra turke për të dominuar Ballkanin apo për të ringjallur osmanizmin fillon nga një marrëzi ballkanase. Kështu janë të ndërthurura gjërat, tani ato përzihen, sikurse konflikti ruso-perëndimor, sllavo-perëndimor, ndaj rikthehen në Ballkan.
Te “Pesha e kryqit” ju shpreheni se rrënjët e çështjes kosovare të sotme shtrihen në historinë e formacioneve partizane gjatë viteve të fundit të luftës. Më 8 nëntor 1941 dy diktatorët e ardhshëm, Hoxha e Tito, kryen aktet e para kriminale duke e përdorur Kosovën për interesat e tyre të brendshme. “Kishte kaluar një çerek shekulli qysh nga ajo ditë e zymtë e 8 nëntorit të vitit 1941, kur të dyja diktaturat, serbe dhe shqiptare, kishin flirtuar me njëra-tjetrën në kurriz të Kosovës. Kosova ishte krimi i tyre i përbashkët, zinxhiri që i lidhte ato së bashku.“Kosova do të përdorej për shumë kohë si ‘kokë turku’ nga të dyja regjimet, ai shqiptar dhe ai jugosllav”
Kadare: Sa më shumë shtypeshin kosovarët nga komunistët serbë, aq më e lehtë ishte për komunistët shqiptarë të hiqnin vëmendjen nga terrori që ushtrohej në Shqipëri dhe anasjelltas. Egërsia e diktaturës shqiptare përdorej për të njëjtat qëllime nga serbët. Të dyja diktaturat forcoheshin nga barbarizmi i përbashkët”. (Pesha e kryqit)
Konflikti midis shqiptarëve e serbëve do të vazhdonte të thellohej gjatë gjithë viteve ’80, si rrjedhojë e pabarazive të trashëguara nga regjimi i Titos. Vdekja e këtij të fundit do të krijonte këto tensione e pasiguri dhe ardhjen e Milosheviqit. Kosova do të përdorej për shumë kohë si “kokë turku” nga të dyja regjimet, ai shqiptar dhe ai jugosllav. Kosova ishte pjesë e ndërgjegjes sonë kombëtare dhe shkrimtari e kupton i pari këtë. Më kujtohet kur, për herë të parë, dëgjova për masakrën e Tivarit, ku u masakruan 4.310 shqiptarë nga serbët dhe malazezët. Ndodhesha në Romë dhe në mendjen time kjo ngjarje projektoi tragjedinë që historia kishte prodhuar për kombin tonë.
Raporti i Hoxhës me Titon, heshtja e Shqipërisë ndaj Kosovës lidhej e me një “thashethem suprem”, mbi homoseksualitetin e Hoxhës. Jugosllavët mund të kishin dokumente që t’i përdornin kundër tij.Komunistët shqiptarë e jugosllavë ishin të lidhur ngushtë, qysh nga koha e ilegalitetit dhe luftës partizane. Çdo fjalë rreth aktiviteteve homoseksuale të Hoxhës në Francë e Belgjikë dënohej me egërsi në Shqipëri. Ky ishte një aludim.
“Kosova ndrinte kudo nga dashuria për Shqipërinë…” E kujtoni vizitën e parë në Kosovë? Keni qenë aty me një ftesë nga Teatri Kombëtar i Prishtinës, më 1972-in
Kadare: Po, është e vërtetë! Unë jam ftuar atje nga Teatri i Kosovës. Ishte viti 1972. Në atë kohë drejtor i Teatrit ishte Azem Shkreli. Ishte një periudhë afrimi, liberalizmi në art. Siç duket, Tito, i shtyrë nga Evropa, ua lejoi afrimin. Ishte një udhëtim shumë i bukur për mua. Ishte zbulim për kulturën, për më tepër që ishte hera e parë që një intelektual shqiptar shkonte në Kosovë, duke qenë se deri atëherë nuk kishte shkuar asnjë tjetër.
Ishit vetëm në këtë vizitë, apo i shoqëruar? Si e kujtoni?
Kadare: Isha vetëm. Azem Shkreli u tregua shumë i zgjuar, ndoshta edhe pse kishte autoritet. Ai mori të drejtën të më shoqëronte vetë gjatë kësaj vizite. “Jemi më të sigurt, pasi ka rreth nesh lloj-lloj njerëzish që mund ta deformojnë këtë vizitë”; më tha. Por edhe ai vetë u bë objekt i xhelozisë, megjithatë e përballoi. Kam udhëtuar e kam takuar të gjithë shkrimtarët e Kosovës, pa asnjë përjashtim.
Kur shkova në Universitetin e Prishtinës, ishte një gjë e madhe. Kosova ndrinte kudo nga dashuria për Shqipërinë; ishte një dashuri e bukur, kulturore.
Kosova e kishte kuptuar tamam sa i lejohej të sillej brenda parimeve evropiane, jashtë nacionalizmave; Të dyja palët (serbët dhe shqiptarët) e kishin kuptuar dhe ishin vite të paharruara. Por më pas, se si u zbehën shpejt, pastaj u harruan; Në marrëdhëniet midis tyre nisi një egërsi, një traditë e vjetër, e keqe, u ringjall. Tani njerëzit e kanë harruar atë, siç harrojnë shpesh në periudhat e zymta të historisë, harrohen pjesët më të këqija të kronikës së zezë.
Më pas kam shkuar disa herë edhe me Helenën, edhe Helena ka shkuar vetëm, por si ai udhëtim s’kam pasur asnjëherë. E kam shkruar disa herë. Shkreli ka qenë drejtor teatri në kohën kur Pirro Mani dhe Agim Zajmi vendosën në skenën e Teatrit të Prishtinës “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”, më 1971-in.
Disa vjet pas kësaj vizite ju shkruat librin “Krushqit janë të ngrirë”. Azem Shkreli është një ndër personazhet në libër. Mund të na e përshkruani pak natyrën e Azem Shkrelit, bisedat që bënit?
Kadare: Kam pasur disa shokë që ngjanin me njëri-tjetrin. Në jetën time kam pasur një shok tipik, me karakteristika të përbashkëta. I pari i tillë ka qenë Drago Siliqi. Këta ishin djem të lindur për miqësi me mua.
Ndoshta se afroheni në miqësi me të ngjashmit
Kadare: Si duket, kjo ka qenë. I pari i shokëve ka qenë një leton, Jeronim Stulpanz, për të cilin ju kam folur më përpara. Ai ishte si shoku im i parë, me kombësi letone*, me mendje e dramë të ngjashme, brenda së cilës kishin vdekjen. Drago Siliqi u vra në avion në vitin 1963, ndërsa letone, dy vjet më pas, vrau veten. Azem Shkreli ngjante me të dy, si për çudi, qoftë nga pamja, nga mendimet, por edhe nga komunikimi i veçantë me mua. Ishin shokë shumë të shtrenjtë. Për mua është një mister se si i krijon natyra apo krijohen vetë dhe kërkojnë njëri-tjetrin.
Dhe fundin e kanë të njëjtë: të gjithë janë ndarë nga jeta në moshë të re. Pothuajse të ngjashëm. Azem Shkreli vdiq aksidentalisht nga zemra. Vdekja i gjurmonte nga mbrapa. Çuditërisht, ngjanin në heshtjen e tyre, në fjalët dhe portretin e tyre. Ishin të guximshëm, të hijshëm e të pashëm. Ishin si të ishin krijuar për mua. Nuk ngjanin të tjerët me ata. Dhe ishin një shqiptar, një kosovar, një leton.
Po miq të tjerë, shokë të tjerë të rëndësishëm, nga ata me të cilët mund të bënit një xhiro në bulevard dhe t’u besonit?
Kadare: Kam pasur. Por si Drago kurrë. As si Azem Shkreli, të asaj afërsie. Letoni Jeronim Stulpanz (poet) ishte gjithashtu i veçantë, i papërsëritshëm. Në vitet ’50 shokët e mi të ngushtë, për një (Jeronim Stulpanz, poet leton, i cili vrau veten) periudhë disavjeçare, ishin Dritëro Agolli, Fatos Arapi dhe Drago Siliqi. Por me Dragon ishte një miqësi më e fortë. Ja t’ju tregoj një histori: Për shkakun tim, ai disa herë ishte zemëruar me disa njerëz. Kur them zemërim, mund të tingëllojë çuditshëm, por ai zemërohej për mua. Me djalin e xhaxhait të tij, Llazarin, shpeshherë është zemëruar. Të dy me Llazarin ne ishim dy poetë të skajeve të ndryshme. Llazari ishte tipik i realizmit socialist. Ndërkaq me Dragon nuk fliste për shkakun tim. Kjo, pasi Drago nuk mund të lejonte të më kritikonte ai apo klani i tij letrar. Edhe gratë e tyre e dinin këtë gjë dhe thuhej atëherë nëpër Tiranë se kronika Llazar – Drago nuk zgjidhet, megjithëse gratë i çonin mesazhe njëri-tjetrit. Mund t’ju duket absurde që kushërinjtë, gati vëllezër të një gjaku, ziheshin për një të tretë, që nuk isha as gjaku i tyre, por as i fesë së tyre, as i krahinës. Unë isha nga Jugu; Por kjo ishte një ndër çuditë e kësaj miqësie të sinqertë të Dragos…
Shkëputur nga libri “Kohë për rrëfim: Kadare dialog me Alda Bardhylin” që doli nga shtypi në 85-vjetorin e lindjes së Kadaresë. Kjo pjesë botohet ekskluzivisht në “Koha Ditore”, me lejen e autores dhe botueses
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Banorët e pallatit të ëndrrave”
“E dashur Elona”, Helena Kadare i shkruan të bijës së Sadijes
