“Hapi i parë në likuidimin e një populli është t’i fshini kujtesën. Shkatërrojini librat, kulturën e historinë e tij. Atëherë vini dikë të shkruajë libra të rinj, të krijojë një kulturë të re, të shpikë një histori të re. Jo shumë vonë, kombi do të harrojë se çfarë është dhe çfare qe!”, Milan Kundera
Në historiografinë e këtej dhe andej kufirit, citohen me bindje, burime që theksojnë se arvanitasit janë shqiptarë që u zhvendosën në Greqi, në shekullin e 13-të, nga rajoni Arvanon.
Arvanitët e Greqisë nuk janë ardhës, nuk janë as minoritet. Ata ishin dhe janë në Greqi. Valë të tjera të mëdha, të arbanëve në drejtim të Greqisë, janë njohur në shekujt e 6-të,7-të,13-të, dhe 14-të, që njohim ne nga disa historianë, nuk janë tjetër gjë, veç shpërngulje e disa principatave të arbanëve të veriut në drejtim të jugut, për arsyje të pushtimeve të tokave të tyre në veri të Arbanisë, nga pushtuesit sllavë dhe më vonë, nga turqit.
Megjithëse ndryshimet ndërmjet arvanitasve të Greqisë, arbëreshëve të Italisë, Zarës, Ukrahinës, Korsikës dhe arbërve të Prishtinës, Tiranës, Ulqinit, Tetovës, Janinës, në mënyrën e të menduarit, të shprehurit dhe të ndjenjave, ne jemi vllezër të një gjaku, të një gjuhe, të kombit të sotëm shqiptar.
Mjafton të kujtojmë, figurat më të shquara të revolucionit grek të 1821-it, që ishin shqiptarë, apo disa prej kryeministrave të Greqisë me gjak shqiptari, apo shumë figura të njohura të kulturës greke, këta arvanitas ose arbërorë.
Gjuha jonë vetëm thuhet
nuk e lanë që të shkruhet
Bëmë këngë këshillat e urta
që të mos harrohet gjuha
Të pakët janë njerëzit të cilët dinë historinë e vërtetë të arvanitëve dhe zonat në Greqi, që banohej dhe banohet nga popullata që flasin gjuhën arbërore ose shqipe. Arvanitasit e Greqisë sipas disa studimeve të huaja dhe shqiptare janë njohur në Greqi, rreth shekullit 4-7 pas Krishtit.
Por, të këtij mendimi, nuk janë dhe shumë historianë, apo studiues të ndryshëm, të cilët mendojnë se rrënjët shqiptare në Greqi janë më të hershme, që në kohën antike.
Për herë, u quajt Albani u përdor nga gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu, 90-160 pas Krishtit, territori midis Durrësit dhe Dibrës dhe kjo popullsi u quajt albanoi/albanian. Bota perëndimore vazhdoi të përdorte emërtimin ALBANIA, gjatë periudhës 150-vjeçare të kryqëzatave (1096-1208), ku Durrësi u bë porti kryesor dhe rruga “Egnatia”, u bë shtegu kryesor përmes Shqipnisë Qendrore, që të nxirrte në Kostandinopojë (Stamboll) dhe më tutje në Lindje.
Në fillim të shekullit 12, normanët, në këngën e Rolandit në gjuhën frënge, e quanin krahinën nga Durrësi në Vlorë, ALBANA.
Kjo gjuha arbërishte
është gjuhë trimërie
e fliti Admiral Miauli
Boçari dhe gjith Suli
Arvanitët e Greqisë nuk janë ardhës, nuk janë as minoritet. Ata ishin dhe janë akoma në Greqi. Valë të tjera të mëdha të arbanëve në drejtim të Greqisë ka patur në shekujt e 6,7,13, dhe 14, që njohim ne nga disa historianë, nuk janë veç tjetër, shpërnguljen e disa principatave arbanëve të veriut në drejtim të jugut për arsyje të pushtimeve të tokave të tyre në veri të Arbanisë nga pushtuesit sllavë dhe më vonë nga osmanët turq
Arbanët ose arvanitasit që lanë tokat e tyre në veri të Arbërisë si në: Slloveni, Kroaci e deri në Fushë-Kosovë. Kur zbritën në drejtim të Greqisë së sotme, nuk u pritën me luftë nga popullsia e atjeshme. Çfarë tregon, se ata zbritën nga veriu në jug, te vëllezërit e tyre të atjeshëm arbanitë (arvanitë), që jetonin në trojet e tyre mijëravjeçare.
Pra, vendi amë i tyre është vetë Arbëria, që shtrihej deri në brigjet e Peleponezit ose Moresë.
Po pse arvanitasit quhen arvanitas?!..
Me emërtimin arvanitas kuptojmë, vendas në Greqi, që janë pjesë e trungut të gjakut të shprishur shqiptar. Emri shqiptar njihet dikur rreth vitit 1400 pas Krishtit dhe kështu, arvanitasit e Greqisë dhe Azisë së Vogël, gjithmonë janë quajtur arbërorë; dhe arvanitas e arnautë, nga grekët e turqit.
Arbëreshët që u larguan pas vdekjes së Skënderbeut, e quajnë veten shqiptarë. Në gjuhën greke arbanët quhen arvanitas, sepse grekët B e lexojnë V, pra njeri i atdheut Arbana. Turqit arvanitasit e Azisë së Vogël i quajnë arnaut që rrjedh nga fjala arnavut dhe fjala arnavut rrjedh nga fjala arvanit. Kurse arbanitasit kristian ortodoks të Stambollit(Kostandinopojës) dhe të Egjyptit i quajnë ‘’romei’’ ose ‘’greçi’’. Shqiptarët e Çamërisë janë vetëquajtur gjithmonë shqiptarë pasi edhe ata janë autoktonë që nga epoka e Pirros nga lashtësia.
Zhdukja e gjuhës, kulturës dhe elementit arvanitas në Greqi
Me kalimin e dhjetravjeçarve arvanitasit u ‘’bindën’’ ose u detyruan të binden se duhet të braktisin gjuhën e tyre në se dëshiroheshin të bëheshin qytetarë të denjë të shtetit të ri grek. Numri i saktë i arvanitasve ose shqiptarëve në Greqi nuk dihet, por nga kuvendi i fundit që kam pasur me studiuesin, historianin dhe shkrimtarin e njohur arvanitas Aristidh Kolia, që vdiq në vitin 2000, dhe që ky kuvend është botuar në revistën Ekskluzive hotë se ‘’Në Greqi pak njerës nuk e kanë gjyshen apo gjyshin arvanitas’’.
Sot burimet historike, gjuhësore, muzikore janë shumë të kufizuara ose mungojnë plotësisht në drejtim të arvanitasve të Greqisë. Në vitin 1983 arvanitasi Jorgo Maruga do formonte ‘’Lidhja e Arvanitasve të Greqisë’’. Por në këtë vit, Jorgo Maruga vdes, duke u zgjedhur studiuesi i njohur Aristidh Kola kryetar, që me punën e tij madhore, mund të quhet me të drejtë, De Rada i arvanitasve të Greqisë. ‘’Lidhja’’ me në krye Aristidhin dhe pasuesin e tij Jorgo Miha dhe Jorgo Gjeru, do të ngrinte në një farë mënyre lartë figurën e arvanitit që luftoi dhe krijoi shtetin e ri grek. Lidhja do të botonte revistën ‘’Besa’’ dhe broshura të ndryshme për historinë shqiptare, në vitin 1986, do të bëhej koncerti i parë me këngë dhe valle arvanitase.
Kënga arvanitase ka tërhequr vëmëndjen e shumë studiuesve dhe muzikologëve grekë dhe të huajve të tjerë. Këngët arvanite i përkasin tekseve të këngëve dhe poezisë të lirikave të vjetra arvanitase. Këngë për lirinë, dashurinë dhe të tipit kaçak, pra të njeriut të lirë prej një shpirti të pathyeshëm dhe të ndjenjës popullore.
Këngët arbërore janë ruajtur me fanatizëm nga populli arvanit deri më sot dhe këndohen shpesh nëpër dasma. Mënyra sesi është ruajtur kënga arvanitase është interesante për faktin se, gjuha arvanitase ose shqipe, nuk shkruhej më parë, nuk e lanë të tjerët që të shkruhej! Kështu populli zgjodhi rrugën e të kënduarit, për të ruajtur gjuhën e tij arvanitase.
Një dëshmi që kemi nga P. Joti që shkruajti ‘’Historinë e Shtatë Ishujve’’ të vitit 1866, na vërteton se Suliotët që ishin në Korfuz. Kur pastronin armët, ata këndonin këngët arvanitase të heronjve të tyre. Në këngët çame të suliotëve, nuk kishte asnjë fjalë greke.
Dy këngë që këndoheshin nga arvanitët suliotë, gjenden në librin me titull ‘’Bleta Shqiptare’’ me autor Thimi Mitko, botuar në vitin 1878 në Egjipt. Në vitin 1891, gjermani Arthur Milchhoefer në veprën e tij me titull ‘’Attika und seine Heutigen’’ ndër të tjera, shkruan. ‘’Nga ç’di unë, këngët popullore greke, i janë përshtatur këngëve të vjetra arvanite të dashurisë, lirisë dhe kaçake’’.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Arvanitasit as nuk flisnin greqisht”
Heronjtë shqiptarë të revolucionit grek
