Ky vit përfshin përvjetorë të mëdhenj në historinë e rendit monetar ndërkombëtar. 15 gushti shënoi 50 vjet që kur Presidenti amerikan Richard Nixon “mbylli dritaren e artë”; dhe më 21 shtator, do të bëhen 90 vjet që kur qeveria britanike hoqi paundin nga standardi i arit. Edhe pse të dy episodet i përkasin historisë së parave, implikimet e tyre tejkaluan fushën financiare. Secila shënoi kalimin e një regjimi të tërë ndërkombëtar të sigurisë.
Rendi global i shekullit XIX ishte ndërtuar rreth fuqisë perandorake britanike, me standardin e arit që shërbente si bazë financiare e tij. Standardi i arit u mbështet nga pritja që edhe nëse pezullohej në kohë lufte, përfundimi i armiqësive do të lejonte që monedha të kthehej në vlerën e saj të arit të paraluftës. Ai premtim i një vlere konstante ari siguroi një element besueshmërie që e bëri më të lehtë për një qeveri të kohës së luftës të marrë hua, dhe kështu të përballojë koston e konfliktit.
Për shkak se standardi i arit kishte shërbyer prej kohësh si bazë financiare e statusit perandorak të Britanisë, vendi u kthye në të pas Luftës së Parë Botërore. Por kostoja doli të ishte shumë e lartë. Deri në vitin 1931, ishte e qartë se një largim nga ari ishte i nevojshëm për të liruar më shumë vend për politikat e parave të lehta që përfundimisht do të nxisnin rimëkëmbjen nga Depresioni i Madh.
Britania gjithashtu gjeti pas Luftës së Parë Botërore se nuk mund të rimerrte me lehtësi pozicionin e saj të mëparshëm në qendër të rendit të sigurisë globale. Në vend të kësaj, ajo u përpoq të ruante ndikimin e saj përmes krijimit të një institucioni të ri, Lidhjes së Kombeve. Për shumë britanikë, ky pararendës i Kombeve të Bashkuara dukej si një përmirësim në sistemin e vjetër të ekuilibrit të fuqive. Ai krijoi një kod të qartë ligjor për sjelljen ndërkombëtare, si dhe kufizime në “agresion”. Nga perspektiva e vendeve të tjera, megjithatë, Liga dukej si një skemë e krijuar për të mbrojtur interesat britanike me çmim të ulët.
Më 18 shtator 1931, disa ditë para se sterlina të ç’lidhej nga ari, ushtria japoneze shkatërroi besueshmërinë e Lidhjes si një mbrojtje kundër agresionit. Duke organizuar një incident të flamurit të rremë në hekurudhën strategjike në Mukden (tani qyteti kinez Shenyang), të cilin e paraqiti si një akt sabotazhi kinez, Japonia krijoi një pretekst për pushtimin dhe kapjen e Mançurisë. Lidhja ishte e pafuqishme përballë këtyre makinacioneve. Provokimi japonez thjesht nënvizoi një pikë të bërë nga kritikët e Lidhjes: agresioni është një koncept relativ.
“Tronditja Nixon” gjithashtu duhet kuptuar si pjesë e një ndryshimi më të gjerë sistemik në rendin e sigurisë globale. Ishte kostoja e dështimit të gjatë të Amerikës në Vietnam, e cila e tensionoi buxhetin amerikan dhe nxiti një kalim në financimin inflacionist që zemëroi vendet e tjera.
Poshtërimi i Amerikës në Kabul sot i bën jehonë këtyre momenteve më të vjetra të kolapsit të dukshëm perandorak. Ashtu si shpërbërja e rendit të Lidhjes në botën e dy luftërave, dhe si shembja e pozicionit amerikan në Vietnam, ripushtimi i Afganistanit nga talebanët nuk ishte befasues. Në secilin rast, fundi kataklizmik ishte vite në përgatitje.
Kjo është diçka që ndajnë monedha dhe siguria. Të gjithë mund t’i shohin çarjet në sistem shumë më herët, por politikëbërësit ekonomikë dhe zyrtarët e sigurisë mohojnë synimin e tyre për të braktisur status quo-në deri në momentin e fundit. Kur vjen shembja, është domosdoshmërisht kaotike (sepse askush nuk mund të shihet se po përgatitet për të). Besueshmëria e fuqisë dominuese papritmas avullon, dhe një nxitim drejt daljes, qoftë nga monedha ose vendi, së shpejti vjen.
Pasojat e këtyre episodeve mund të jenë akoma më kaotike, siç ndodhi në vitet e luftës. Një karakteristikë e përbashkët e kolapsit sistemik është se një rrjet i tërë aleancash mund të diskreditohet menjëherë. Prandaj, Afganistani është një fiasko jo vetëm për administratën amerikane, por për çdo qeveri të lidhur me të. Papritmas, bëhet shumë më e mundshme që sistemi i vjetër i sigurisë të testohet në mënyra që më parë dukeshin të paimagjinueshme. Në rastin aktual, të gjithë sytë do të jenë drejtuar Balltikut dhe Tajvanit.
Këto pasiguri krijojnë nevojën për një rend të ri politik, më të zbatueshëm dhe të qëndrueshëm që nuk varet nga hegjemoni i rraskapitur. Por është marrëzi të mendosh se mund (ose duhet) të ketë vetëm një pol të stabilitetit global – sikur të duhej të ishin vetëm Shtetet e Bashkuara që morën mantelin nga britanikët në shekullin e njëzetë, ose se duhet të jetë Kina që do të marrë pozicionin e liruar nga SHBA sot. Ka gjithmonë alternativa të tjera, dhe tensioni mes tyre shpesh është burim i paqëndrueshmërisë së thellë. Përleshja hegjemonike midis Japonisë revizioniste, Rusisë dhe Gjermanisë gjatë periudhës së mesluftës është një rast i tillë.
Për më tepër, të menduarit e ri mund të vijë nga lojtarë të rinj. Në ditët e sotme, politika kudo po ribëhet në përgjigje të krizës Covid-19. Përkundër asaj që ekspertët shpesh sugjerojnë, nuk është e qartë se Rusia ose Kina në mënyrë të pashmangshme do të përfitojnë nga poshtërimi i Amerikës. India, për shembull, mund të luajë një rol më të madh në politikën e Azisë Qendrore dhe Jugore.
Në mënyrë të ngjashme, me largimin e Mbretërisë së Bashkuar, dinamika brenda Bashkimit Evropian po ndryshon. Franca dhe Gjermania, boshti qendror i politikës evropiane në pjesën më të madhe të periudhës së pasluftës, duken gjithnjë e më të lodhura dhe të zhytura në vetvete. Të dy po shkojnë drejt zgjedhjeve të dominuara nga çështjet e brendshme, ose në rastin e fushatës soporifike të Gjermanisë, pa asnjë çështje. Ndërkohë, Italia nën Kryeministrin Mario Draghi po prodhon ide të reja dhe po formulon një vizion se si Evropa mund t’i përgjigjet kërcënimeve globale si pandemia dhe ndryshimet klimatike.
Në kërkim të një rruge të re përpara, mesazhit thelbësor të viteve 1931 dhe 1971 duhet t’i kushtohet vëmendje. Tranzicionet kaotike financiare janë gjithashtu sfida të sigurisë. Vetëm duke krijuar një sistem të zbatueshëm për menaxhimin e marrëdhënieve ndërshtetërore mund të sigurohet stabiliteti financiar. Dhe politika e qëndrueshme ndërkombëtare priret të jetë një parakusht për krijimin e urdhrave të rinj financiarë.
*Harold James, Profesor i Historisë dhe Çështjeve Ndërkombëtare në Universitetin Princeton. Një specialist mbi historinë ekonomike gjermane dhe mbi globalizimin.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga Project Syndicate
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
A do të jetë fitorja e Trump një pikë kthese në histori?
“Ndarje” apo dialog me Kinën?
A do ndërhyjë Biden jashtë kufijve të SHBA?!
