Aso kohe, Mbreti i shqiptarëve ishte beqar. Asgjë nuk e pengonte të shëtiste nëpër Europë, të takonte të dashurat e tij dhe të merrte pjesë në ngjarje mondane e në shfaqje operistike. Sapo kishte dalë nga Opera e Vjenës, ku kishte ndjekur operën “Pagliacci”, kur ndaj tij u qëllua disa herë.
Më 20 shkurt 1931 u bë një përpjekje për të vrarë mbretin Zog (1895-1961), ndërsa ai ishte duke marrë pjesë në Opera, gjatë një qëndrimi të gjatë në Vjenë. Vrasësit në tentativë, Aziz Cami dhe Ndok Gjeloshi, u proceduan më pas në një Gjykatë vjeneze dhe u dënuan respektivisht me tre dhe shtatë vjet, një dënim relativisht i lehtë.
Gazetat kanë raportuar gjerësisht mbi ngjarjen bujshme. Përkthyesi dhe albanologu i njohur Robert Elsie ka publikuar në faqen e tij online disa artikuj, të cilët janë marrë nga tabloidi vjenez “Die Stunde”. Këta artikuj hedhin dritë mbi ngjarjen. Çfarë ndodhi saktësisht atë mbrëmje në hyrje të Operës rrëfehet nga vetë dëshmitarët në ngjarje, të cilët pa dashje u bënë protagonistë dhe heronj të saj.
Janë një kapiten në pension, një taksist dhe një gazetashitës që ndihmuan në kapjen e dy atentatorëve, të cilët rrëfejnë historinë. Ndërkaq, edhe vetë gazetarët nuk i kanë kursyer komentet e tyre për Mbretin shqiptar. Ata shfajësojnë Vjenën për ngjarjen dhe thonë se ashtu si Makbethi, çdo monark duhet të presë t’i shfaqet fantazma e Bankos.
BALLKANASIT NË “OPERNGASSE”
Përpjekja për të vrarë Mbreti Zog ishte vendosur rreth dy ditë më parë në një kafene vjeneze. Një herë e një kohë vrasësit ishin miqtë e Mbretit. Kishte kaluar një kohë e gjatë që kur Vjena nuk ishte tronditur nga nja një vepër e tillë e përgjakshme, si përpjekja e djeshme për vrasjen e Ahmed Zogut, Mbretit të Shqipërisë.
Ngjarja ka ndodhur në “Operngasse”, në zemër të qytetit vetëm pak para përfundimit të një shfaqjeje në opera, pra në një kohë kur shumë njerëz ishin jashtë dhe përreth, kur restorantet dhe baret rreth e rrotull ishin plot me klientë. Vrasja dhe mënyra se si ajo ishte përgatitur, ishte si ndonjë kapitull i nxjerrë nga një roman plot aksion nga ajo pjesë e Europës, ku pasionet nacionaliste shpërthejnë më lehtë se në pjesën tjetër të Europës.
OPERA E VJENËS
Sulmi i fundit mbi një figurë të tillë politike, e ngjashme në zhvillimin dhe përgatitjen e tij, ishte vrasja e Carniciu në një holl në Burg Teatër. Vrasësja femër në këtë rast ka zgjedhur një performancë teatrore në mbrëmje që po ndiqej nga viktima, të cilin ajo e vrau pikërisht në teatër me tri të shtëna nga revolveri saj. Nuk është çudi që ky atentat në Opera, në qendër të qytetit, u dha shkas shumë spekulimeve.
Disa thanë se Mbreti shqiptar kishte vdekur, të tjerë thanë se ishte hedhur një bombë dhe shumë njerëz ishin plagosur. Sulmi ka ndodhur në dalje të Teatrit të Operës në “Operngasse” pranë dyqanit muzikor Gutmann. Ky i fundit është i vendosur në një pasazh që të çon në hollin e Operës. Kjo dalje është përdorur nga prerësit e biletave dhe anëtarët të orkestrës.
SI U ARRESTUAN VRASËSIT NË TENTATIVË
Kapiteni në pension i Forcave Ajrore, Franz Ëeintritt, shoferi i taksisë Vorsits dhe shitësi ambulant, Adolf Pressl, tregojnë se si ata kapën kriminelët. Ndjekja e vrasësve të Mbretit Zog u zhvillua si një skenë nga filmat me “polici e hajduti”. Një shkëmbim zjarri pasoi mes vrasësve, njerëzit që shoqëronin Mbretin dhe ata ndihmuan policinë. Ndërhyrja e shpejtë e njerëzve për të ndihmuar policinë, në veçanti dy shoferët e taksive që qëlluan të ishin të pranishëm në atë moment dhe një gazetashitës, solli arrestimin e vrasësve në ikje, pranë vendit të ngjarjes.
Kapiteni pensionist i Forcave Ajrore, Franc Ëeintritt, i cili ishte vetëm disa hapa larg nga automobili i Mbretit Zog, duke qenë dëshmitar u shpreh: “Unë çova makinën time në Opera natën e kaluar pranë “Operngasse”. Isha atje një çerek ore para përfundimit të performancës në mënyrë të merrja vjehrrin tim, sekretarin e Përgjithshëm Fischer, në përfundim të operës. Ishin tri automjete në hyrje, përpara pasazhit mes dy dyerve hyrëse. Ishte një “Mercedes” i madh A49008 pranë rojës së hollit, në drejtim të “Operngasse”, një taksi 80-Groschen A8189 pranë tij, dhe më larg në të majtë ishte një taksi e dytë A2275. U përpoqa të parkoja makinën time midis dy taksive, por u urdhërova nga policia për t’u larguar.
Unë protestova pasi dy shoferët e taksive të tjera ishin lejuar të parkonin atje, por ai nuk do të ndryshonte mendje. Kur e pyeta pse të tjerët po trajtoheshin në mënyrë të veçantë, polici u përgjigj se nuk mund të më jepte ndonjë informacion të mëtejshëm. Ngava më tej dhe e parkova makinën time në “Revolutionsplatz”, por shpejt u ktheva më këmbë në Opera, ku drejtuesit e tri automjete të tjera ishin ende në pritje. Kur përfundoi performanca, roja doli dhe u thirri policëve: “Mbaroi, po vijnë”. Një zotëri i veshur me elegancë shpejt u shfaq në hyrje të sallës dhe thirri shoferin e tij. Dy zotërinj të tjerë e ndiqnin, njëri prej të cilëve, siç kam mësuar më vonë, ishte Mbreti Zog dhe tjetri administratori i tij, Libohova [Eqrem bej Libohova] me adjutantin major Topolay [Llesh Topallaj].
Para se Libohova të merrte makinën, dy burra nxituan përpara prej hyrjes drejt “Mercedesit” dhe me shpejtësi qëlluan nëntë të shtëna mbi Mbretin dhe shoqëruesit e tij. Unë vrapova dhe ndoqa vrasësit që po largoheshin në drejtim të “Revolutionsplatz”. Kur vura re se ai kishte një revole në dorën e djathtë, unë nxora revolen time dhe qëllova mbi vrasësit në ikje dy herë. Për një moment, vrasësi ndaloi në gjurmët e tij dhe kështu u kap nga shoferi i taksisë, Matthias Vorsits dhe një roje. Kur e pyetën pse ishte përpjekur të vriste Mbretin, ai u përgjigj në gjuhën gjermane me një theks të huaj: “Zogu është një tradhtar.
Ai e shiti vendin tim!” Autori i krimit nuk bëri asnjë rezistencë, i dorëzoi revolen e tij policëve dhe u dërgua, pa ushtruar forcë, në stacionin e Policisë. Atje, natën, kam hasur atë, Azis Kami [Aziz Cami]. Gjatë marrjes në pyetje, ai deklaroi se ai kishte kryer aktin “për arsye politike”. Shoferi i taksisë, Matthias Vorsits, deklaroi si vijon: “Isha në taksinë time, Nr 83, natën e kaluar në qëndrimin e taksive në Maysedergasse. Kam dëgjuar të shtëna që vinin nga drejtimi i Operës dhe vrapova poshtë “Operngasse”. Pranë derës së dytë hyrëse pashë një njeri që vraponte, me një revolver në dorë. Unë vrapova pas tij.
Të shtëna të tjera u qëlluan gjatë ndjekjes. Unë e ndalova vrasësin dhe arrita ta kap atë me ndihmën e një roje”. Fajtori i arrestuar është identifikuar si oficeri shqiptar, Aziz Cami dhe ishte shoqëruar në stacionin e Policisë. Gazetashitësi Adolf Pressl raportoi si në vijim: “Qoshku im i gazetave është afër vendndalimit të tramvajit përtej “Café Opera”. Kisha shitur vetëm një gazetë, kur dëgjova disa të shtëna nga Opera. Vrapova në drejtim të derës së sallës dhe pashë një njeri me një revolver në dorë që largohej në mes të rrugës pranë restorantit të Operës. Ai ishte i veshur mirë. Unë u hodh mbi të dhe e kapa. Ai u arrestua. Vrasësi është identifikuar si ish-kapiteni shqiptar, Ndok Gjeloshi”.
PËRGJEGJËSIA?
Kjo është hera e dytë që një teatër vjenez është kthyer në një gjykatë drejtësie, ose për ta thënë më troç, një gjykatë e drejtësisë revolucionare. Herën e parë, të shtënat u qëlluan në Carniciu gjatë një performance të Peer Gynt. Këtë herë, dy shqiptarët qëlluan pas “Der Bajazzo” (“Pagliacci”). Në asnjë rast autoritetet nuk ishin në gjendje të parandalonin sulmet me të gjitha pasojat e tyre fatkeqe, por do të ishte e gabuar t’u kundërviheshe atyre.
Ndoshta, po të kishin qenë disi më vigjilentë, jeta e adjutantit të Mbretit Zog mund të ishte kursyer, por fatkeqësia që goditi atë dhe punëdhënësin e tij, në të vërtetë nuk do të ishte shmangur as nga forcat më të mira të Policisë. Shtrohet pyetja çfarë mund të kishin bërë forcat e policisë Kriminale për Mbretin e Shqipërisë. Një qytetar i mirë Austrisë mund të kishte sakrifikuar jetën e tij për sigurinë e Mbretit Zog. Pse duhet që një qytetar normal të bëhet viktimë e një mizorie revolucionare, thjesht sepse një i huaj i rëndësishëm është objekt i një lëvizjeje revolucionare? Mbretërit udhëtojnë me bashkatdhetarët e tyre. Nëse Mbreti është një individ paqedashës, bashkatdhetarë paqësore do ta ndjekin atë kudo që ai shkon.
Mbretërit e Danimarkës dhe Suedisë mund të qëndrojë në Vjenë për vite me radhë dhe askush nuk do të mendonte t’u bënte keq. Por kudo që Mbreti Zog udhëton, ai është ndjekur nga hijet e përgjakshme të vendit të tij. Vjena është përgjegjëse vetëm për veprat e kryera nga banorët e saj amtarë, dhe vjenezët kurrë nuk do të mendonin të sulmonin Mbretin Zog ose shoqëruesit e tij.
Vjena nuk ka ndonjë ndikim mbi mënyrën se si opozita shqiptare komunikon me Mbretin e tyre. Një qytetar i thjeshtë i Shqipërisë ka të njëjtën të drejtë të thithë ajrin e Vjenës, si edhe Mbreti. Në fund të fundit, ne nuk mund të evakuojmë tërë qytetin sa herë që disa diktatorë tregojnë interes të veçantë te shkollat †tona të mjekësisë. Policitë tona mund vetëm të dëbojnë të huajt, në qoftë se ata ndërhyjnë në politikën austriake apo nëse ka ndonjë dyshim se ata do të ushtrojnë dhunë. Policia vjeneze nuk mund të zhvillojë një luftë parandaluese kundër opozitës shqiptare.
POLICIA VJENEZE NË VENDIN E NGJARJES
Vizitat nga monarkët absolutë kanë shkaktuar probleme për autoritetet tona edhe në kohë paqeje. Çfarë masash të jashtëzakonshme sigurie u nevojitën për vizitën në Vjenë të Perandorit të Rusisë! Megjithatë, Cari u largua nga qyteti dy ose tri ditë më vonë dhe kufizimet e Policisë së Vjenës u lanë mënjanë. Mbreti Zog, nga ana e tij, mbërriti për një qëndrim më të gjatë dhe ai nuk mund të priste që Austria e varfër të shpenzonte qindra e mijëra shilinga për të siguruar qëndrimin e tij këtu. Nëse çdo i huaj do të kërkonte shpenzime të tilla, buxheti ynë kombëtar do të ulej. Si një vend demokratik i shqetësuar për reputacionin e tij ndërkombëtar, Vjena automatikisht bën çfarë mundet për monarkët e huaj, por ne nuk jemi në gjendje të ofrojnë mbrojtje të plotë ndaj gjakmarrjes shqiptare.
Ashtu si Makbethi, çdo diktator duhet të presë fantazmën Bankos në tryezën e tij, edhe në qoftë se tryeza është vendosur në një hotel vjenez. Sulmi është për të ardhur keq, por nuk është përgjegjësi e Vjenës. Sheshi përballë Operës ishte transformuar nga shqiptarët në një ishull ekstraterritorial. Policia sigurisht që tani do të kontrollojë mes refugjatëve politikë. Shumë prej tyre, pa dyshim, janë të padëshiruar, si zogjtë shtegtarë që ndotin foletë e të tjerëve. Nëse rregulloret demokratike e lejojnë këtë, qëndrimi i tyre këtu duhet të kufizohet. Policia vjeneze nuk mund të bëjë asgjë më shumë se kaq për Mbretin Zog.
Një monark ka vetëm një formë mbështetjeje dhe mbrojtjeje, si Eberhardi tha njëherë: “të vendosë kokën në prehrin e çdonjërit prej nënshtetasve të tij, pa pasur frikë për jetën”. Mbreti Zog nuk e gëzon një mbështetje të tillë për shkak të mënyrave të tij autoritare, dhe ne nuk mund t’i ofrojmë atij një mbrojtje të tillë. Bismarku dikur ka thënë se për Ballkanin nuk ia vlen jeta e asnjë granatieri të vetëm pomeranez. Austria nuk ka dëshirë të rrezikojë jetën e oficerëve të Policisë Kriminale për Shqipërinë moderne.
VRASJA E MBRETIT ISHTE PLANIFIKUAR
Vrasësi i parë është Ndok Gjeloshi, dyshohet se është një ish-oficer i Ushtrisë shqiptare, i lindur në Shkodër në vitin 1893 dhe ka shërbyer atje. Ai është një katolik roman, i martuar dhe ka banuar në Vjenë me gruan e tij, Margarita Gjeloshi, gjatë dy viteve të fundit.
Vrasësi i dytë është ish-kapiteni Aziz Cani, i lindur në vitin 1893 në Filat, qarku i Gjirokastrës, tani në Greqi, pasi shërbeu në Delvinë. Ai është një mysliman beqar. Ai jeton në adresën Hegergasse 9, në qarkun e 3-të të Vjenës.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Dinastia Marubi: Njëqind vite të studios fotografike shqiptare”
“Atentati ndaj Zogut komplot i refugjatëve në Jugosllavi”
“Atentati ndaj Zogut në Vjenë: Kush ishte baronesha De Janko?..”
