Daljen e vendit nga prapambetja, ai e shihte në zhvillimin e ekonomisë së pavarur kombëtare: “Pa pavarësi ekonomike, – shkruan ai, – nuk mund të ketë pavarësi politike”.
Avni Rustemi ka hyrë në histori, si i pari deputet i Kuvendit arlamentit shqiptar, i cili, u vra ndërsa ushtronte mandatin. Ndërsa autori i vrasjes, sipas Isuf Reçi, ishte shtyrë nga Osman Bali, për të kryer vrasjen e Avni Rustemit, në shenjë hakmarrjeje për vrasjen e Esad Pashës. Atentatori i Avni Rustemit, ishte dikur një nga shërbëtorët e Esad Pashë Toptanit.
Ndërsa sipas kujtimeve të Mustafa Krujës, autori i vrasjes, Isuf Reçi, kishte dashur të vriste më parë Ahmet Zogun, por kishte ndërruar mendim.
Eqrem bej Vlora e përshkruajti në vëllimin memuaristik “Kujtimet”, si “një nga studentët më të pasuksesshëm, të cilët, tentojnë të shfryjnë me heroizma politike dëshirën e tyre për hakmarrje… me anë të një vrasjeje të pabesë, i dha një fund të beftë jetës aventurore të Esatit. Ky djalosh që me këtë vrasje, donte të bënte emër në Shqipëri, nuk ishte veçse një vegël në duart e kundërshtarëve të Esat Pashës.”
Avni Rustemi, lindi në Libohovë, 22 shtator 1895, e ndërroi jetë në Tiranë, më 22 prill të vitit 1924.
Rustemi ishte mësues, publicist e deputet shqiptar. Ka qenë themelues dhe drejtues i shoqërisë “Bashkimi” dhe anëtar i opozitës demokratike, i zgjedhur deputet në dhjetorin e 1923. Njihet gjithashtu, si ekzekutues publik i Esad pashë Toptanit, të cilin e konsideronte tradhtar të kombit shqiptar, veprim për të cilin u shpall i pafajshëm nga një gjykatë franceze.
I biri i një qehajai të oxhakut të Asllan Pashalinjve. Mësimet fillore i merr në vendlindje dhe ato të mesme, në Janinë. Në moshën 15-16 vjeçare, ndjek liceun në Stamboll e më pas, më 1912 vazhdon studimet për pedagogji në Gjenevë.
Në kohën e princ Vidit, luftoi kundër mësymjeve të andartëve grekë e në jug të vendit. Më 1915 u kthye në Janinë, ku vazhdoi studimet në Institutin e Lidhjes Botërore Izraelite. Më 1917 filloi të japë mësim në shkollat e Tepelenës dhe të Vlorës. Në mosmarrëveshje me drejtorin italian të shkollës, u zhvendos në një shkollë vajzash në Vlorë, prej ku u pushua po për shkak mosmarrëveshjesh me drejtoreshën.
Në janar të 1919 shkoi në Kalabri me ndihmën e familjes Libohova-Asllanpashali, ku hyri student në kolegjin e Shën Mitër Korones, ku formoi edhe shoqërinë “Lidhja e rinisë shqiptare”. Në mbarim dha provimet dhe më 1920 shkoi në Romë, ku u regjistrua në Fakultetin Pedagogjik. Gjatë majit të 1920 bëri shpesh vajtje-ardhje nga Italia në Shqipëri, ku u kërkoi shtimin e bursës autoriteteve shtetërore, qëndroi deri më 21 maj.
Më 31 maj kishte shkuar në Paris, me qëllimin për t’iu afruar Esad pashë Toptanit, zuri një dhomë në në hotelin “Prince Albert”. Ndërroi vend dy herë dhe më pas, mori një banesë me qira në nr. 32 të lagjes “Montmartre”, në hotelin “Toulerie” ku hyri më 2 qershor. Kishte bërë një vizitë mjekësore për sëmundje veneriane.
Më 13 qershor 1920 i bëri atentat Esad Pashës, duke i shtënë dy herë pas shpine, tek po dilte nga restoranti ku po drekonte, në rrugën “Castiglione”.
Rustemi u rrah nga kalimtarët, shoferët dhe personelët e hotelit e çarmatosën, u mbajt në hotel deri kur mbërriti policia.
Në gjyqin që iu bë u radhitën dëshmitë: Rustemi që kur kishte mbërritur në Paris kishte kërkuar për një dyqan armësh dhe një poligon, i kishin gjetur një shumë parash në kartmonedha franceze e italiane – për të cilën deklaroi se ia kishte dhënë vëllai, kishte zënë me qira një shtëpi pranë hotelit ku kreu atentatin dhe hante në restorant. Më 1 dhjetor 1920 vendimi i gjykatës i jep pafajësinë, sipas burimeve të përdorura nga historiani Kastriot Dervishi, atentati ishte i shtyrë nga Aqif pashë Biçakçiu – djali i tezes dhe rivali politik i Esad Pashës – dhe paratë për ta financuar u nxorën nga fondet e Këshillit të Naltë.
Kur u kthye në Shqipëri u përpoq të bashkonte shoqëritë e ndryshme, kongresi i mbajtur më 25-28 prill 1921 në Vlorë, krijoi një shoqëri që mori emrin federata “Atdheu”, me 25 shoqëri dhe 15 katundari.
Kryetar nderi i saj u zgjodh Avni Rustemi, Tromara sekretar, Gurakuqi sekretar, Seit Qemali këshilltar e Pejani inspektor. Deputetët miratuan një ndihmë financiare për këtë federatë, që e hoqën pak kohë më pas. Federata kishte qëllim depërtimin te nëpunësit e shtetit. Nisur nga kjo, qeveria Ypi urdhëroi mbylljen e kësaj federate.
Në këto kushte, Rustemi më 13 tetor 1922, themeloi në Tiranë shoqërinë “Bashkimi”. Prej kontakteve me të dërguarit sovjetik në Romë, shoqëria qe vendosur të krijohej që kur ndodheshin në kryeqytetin italian, Rustemi, Jonuz Blakçori dhe S. Gàzulli. Synimi i kësaj shoqërie ishte tërheqja e rinisë në radhët e saj dhe shkatërrimi i klasës politike në pushtet.
Në zgjedhjet e 27 dhjetorit 1923, i rreshtuar si armik i Zogut dhe duke pasë bërë aleancë me Bajram Currin, kandidoi në dy zona: në prefekturën e Gjirokastrës ku kishte vendlindjen dhe në prefekturën e Kosovës (Kukësit sot).
Rustemi humbi në trevën e tij dhe fitoi në atë të Kosovës, falë ndërhyrjes së Bajram Currit në këto votime. Por edhe në prefekturën ku doli fitues, në dy qendra mori zero vota. Qendra e vetme që nxori fitues Rustemin, njohu forcën e çdollojshme të Bajram Currit.
Veprimi i shoqërisë “Bashkimi” dhe simpatizantëve të saj, ishte orvatja për vrasjen e Zogut, në sallën e Kuvendit Kushtetues nëpërmjet Beqir Valterit më 23 shkurt 1924. Organizator i ngjarjes ishte Rustemi dhe të tjerë të implikuar, ishin Sali Hidri (Hoxha), Sejfulla Malëshova, Omer Nishani, etj. Rrustemi pasi kishte marrë pjesë për herë të fundit në Kuvendin Kushtetues, më 12 prill 1924. Rikthehet në Tiranë më 20 prill, duke u paraqitur në Kuvend, për të kërkuar leje tremujore. Kishte nisur procedurat për marrjen e një vize amerikane.
Rreth orës 16-17.00 i shoqëruar nga disa miq, po shkonte për të takuar në shtëpi, ministrin e Arsimit, Fahri Rashit Gjilanin. Kur arritën në Varrezat e Pashës (më pas, sheshi “Avni Rustemi”, Pazari i Ri), në çastin që Rrustemi u ndal të përshëndeste dhe shkëmbente dy fjalë me Hoxhë Kadriun, u qëllua me një plumb, nga mullixhiu Jusuf Reçi. Ali Këlcyra e strehoi në shtëpi, më pas e çuan në spital. Pas një qëndrimi dyditor në spital, Rustemi vdiq më 22 prill 1924, nga hemoragjia.
Opozita organizoi një varrim me efekte revolucionare të Rustemit, në Vlorë. Ceremoni u bënë si në Tiranë, ashtu dhe në Vlorë: filluan më 28 prill, me ceremonitë e zhvilluara para sheshit të xhamisë së vjetër në Tiranë. Një kamion i mbuluar me të zeza barti trupin e viktimës, nga Tirana për në Durrës, ku shoqëruesit hipën në vaporin “Beograd”, që nisi rrugën drejt Vlorës, me flamujt jugosllavë dhe shqiptarë, për të mbërritur më 29 prill 1924. Xhenazja u bart përsëri nga një kamion i zi, për në xhaminë e qytetit, ku u bënë sërish lutjet e rastit.
Vrasja e Esad pashë Toptanit, njërës prej figurave më të stigmatizuara nga historiografia shqiptare, theksoi mundësinë e zhdukjes fizike të personazheve politike me rëndësi dhe bejlerëve në veçanti.
Ndër shtresat e mesme dhe në të rinjtë përhapi idenë e shkatërrimit të kastës politike të formuar kryesisht nga bejlerët. Këto ide u mishëruan në formimin e shoqërisë “Atdheu” dhe shoqërisë “Bashkimi” pas saj, të cilat gjithashtu u bënë ndër provat e hershme të organizimit të një lloj “rinie fashiste shqiptare” dhe që më vonë, u bë bërthama e parë komuniste me grupin komunist që shkoi në Bashkimin Sovjetik.
Sipas Ali Këlcyrës, meqë opozita e kohës kishte bindjen se vrasja e Rustemit ishte vetëm një komplot qeveritar, i vuri kusht qeverisë që brenda 48 orëve të dorëzoheshin komplotistët. Pas mosmarrjes së masave, u organizua varrimi, me anë të të cilit opozita dhe partizanët e saj intelektualë u nisën drejt Vlorës, ku dhe ndenjtën të tërhequr. Atje u formua një Komitet revolucionar i drejtuar nga Fan Noli, prej ku lindi Lëvizja e qershorit.
*Fotografia kryesore: Avni Rustemi dhe (në këmbë) Qazim Përdoda. Të dy, studentë të Normales në Elbasan
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
81 vite e 1 ditë nga dasma mbretërore që pa Shqipëria
“Shqiptari i njëmijë e një akuzave”
“Esat Pashë Toptani, një nga figurat më të paskrupullta…”
