Fusha pranë pellgut të peshkut të Grigoriy Tkachenko është e mbushur me raketa të harxhuara 220 mm. Krapi i tij ka ngordhur: ushtarët rusë që pushtuan fermën e tij në mars dhe prill i peshkuan duke hedhur granata në ujë. Predhat ruse hapën vrima në zyrën e re të fermës dhe stallën e saj të automatizuar të mjeljes. Z. Tkachenko llogarit humbjet e tij në rreth 1 milion dollarë, duke përfshirë 158 lopë, rreth gjysma e tufës së tij. “Rusët i vranë dhe hëngrën pjesët që ishin të lehta për t’u therur,” thotë ai. “Ata e lanë pjesën tjetër të kalbet.”
Megjithatë, nga mesi i tetorit, ferma, në Lukashivka, 120 km në veri të Kievit, ishte sërish plot gjallëri. Në një kasolle të madhe magazinimi prej betoni, pirunët grumbullonin arka me patate, ndërsa punëtorët mbikëqyrnin makineritë që përdorin lazer për të renditur farat sipas madhësisë. Shumica e arave të zotit Tkachenko ishin pa miniera, gruri, misri dhe luledielli i tij ishin korrur, ashensori i tij i drithit ishte rregulluar.
Ukraina, ashtu si ferma e z. Tkachenko, është në një gjendje konfuzioni. Ukrainasit po përpiqen të riparojnë atë që Rusia ka thyer dhe të mbajnë ekonominë në funksion. Fabrikat e çelikut derdhin metal të nxehtë për të bërë armaturë; restorantet shërbejnë ushqim nën zhurmën e sirenave të sulmit ajror. Megjithatë, shkatërrimi që ka bërë Vladimir Putin është i madh. Qytete të tëra janë në gërmadha. Rreth 8 milionë njerëz, një e pesta e popullsisë, janë larguar nga vendi. Qeveria e Ukrainës llogarit se PBB-ja në vitin 2022 do të jetë 30% më e ulët se në vitin 2021. Duke llogaritur vetëm dëmet e bëra përpara 1 qershorit, Banka Botërore vlerësoi kostot e rindërtimit në 349 miliardë dollarë. Që atëherë, fatura është rritur: për muajin e kaluar raketat ruse kanë shkatërruar rrjetin elektrik.
Duke u rikuperuar nga e gjithë kjo, mendojnë aleatët e Ukrainës, do të kërkohet ndihmë e krahasueshme me Planin Marshall, programi i madh amerikan që nisi rimëkëmbjen ekonomike të Evropës nga Lufta e Dytë Botërore. Në të vërtetë, në disa mënyra rindërtimi i Ukrainës duket më i vështirë. Ndryshe nga Plani Marshall, i cili filloi vite pas përfundimit të luftës, ndihma për Ukrainën po rrjedh ndërsa predhat ende fluturojnë. Kjo e bën pothuajse të pamundur tërheqjen e parave private, tani për tani: investimet e huaja në Ukrainë janë mezi 1% të nivelit të tyre në vitin 2021. Me luftën duke ulur të ardhurat nga taksat dhe gjysmën e buxhetit të qeverisë kushtuar ushtrisë, Ukrainës i duhen 3.5-5 miliardë dollarë ndihmë çdo muaj vetëm për të mbuluar deficitin buxhetor.
Një problem tjetër është kompleksiteti. Paratë e Planit Marshall erdhën nga Amerika. Në Ukrainë ndihma ka ardhur kryesisht nga Amerika, por edhe nga BE, vende individuale evropiane dhe aziatike dhe një sërë institucionesh shumëpalëshe – Banka Botërore, FMN, Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, Banka Evropiane e Investimeve dhe të tjera. Për tetë muajt e parë të luftës, premtimet erdhën në mënyrë sporadike. Vetëm tani donatorët kryesorë po planifikojnë takime të rregullta për të koordinuar.
Skeptikët e ndihmës për rindërtimin për Ukrainën vërejnë se fonde të tilla bënë pak të mira në Afganistanin dhe Irakun e shkatërruar nga lufta, ose në Haitin e goditur nga fatkeqësia. Donatorët në ato vende nuk arritën të ndihmonin në krijimin e shteteve funksionale dhe shumë nga paratë e tyre u vodhën. Ky është një shqetësim i madh për Ukrainën, prej kohësh një nga vendet më të korruptuara të Evropës.
Por Ukraina nuk është si Afganistani apo Iraku. Atje, donatorët po përpiqeshin të impononin një sistem krejtësisht të ri qeverisjeje, të cilit shumë vendas e rezistuan. Ukraina i ngjan më shumë Evropës së pasluftës, ku një injeksion fondesh i ndihmoi vendasit të rindërtonin shoqëri të begata dhe të industrializuara që ata tashmë dinin t’i ndërtonin, sepse i kishin ndërtuar para se lufta t’i shkatërronte. Ukraina ishte një vend demokratik dhe mjaft i sofistikuar me të ardhura mesatare përpara luftës dhe që bënte përpjekje për të trajtuar korrupsionin. Duket e besueshme që ukrainasit mund të rikrijojnë atë që kishin më parë dhe, me ndihmë, ta përmirësojnë atë.
Historia ofron mësime të dobishme. Megjithëse Plani Marshall tani mbahet mend si një sukses, gjërat ishin të komplikuara në atë kohë, thotë Margaret MacMillan, një historiane në Oksford. “Kishte tendosje të vërteta brenda [Planit Marshall], vështirësi reale, momente kur ai mund të ishte shembur,” thotë ajo. Kishte mosmarrëveshje të hidhura brenda qeverisë së Amerikës mbi mënyrën se si të strukturohej programi, dhe brenda Kongresit nëse do ta financonte atë. Qeveritë evropiane dhe votuesit ishin të dyshimtë për kushtet e lidhura me ndihmën. Vetëm kërcënimi i komunizmit i bindi të gjitha palët të kapërcejnë shqetësimet e tyre. Dhe megjithëse plani ishte një sukses në Gjermaninë Perëndimore, rezultatet e tij në disa vende të tjera ishin mediokre. Për të kuptuar pse ia vlen të përpiqesh të ndihmosh ukrainasit të rindërtojnë, ndihmon të mendosh se sa i vështirë ishte në të vërtetë Plani Marshall.
Fabulat e rindërtimit
Në mesin e vitit 1947, dy vjet pas dorëzimit nazist, ekonomitë e Evropës ishin ende në gërmadha. Gjermania, e ndarë në zona amerikane, britanike, franceze dhe sovjetike, ushqehej me ndihmën humanitare amerikane. Në zonën britanike racionet kishin rënë në 1050 kalori në ditë. Në zonën sovjetike fabrikat po çmontoheshin, ose produktet e tyre dërgoheshin në lindje, si dëmshpërblim lufte, ndërsa në atë franceze kuotat e mallrave gjermane dërgoheshin në Francë me çmime më të ulëta. Prodhimi industrial u kufizua nga frika e ringjalljes së fuqisë ushtarake të Gjermanisë dhe tregtia midis zonave ishte e kufizuar. Josef Stalini, lideri sovjetik, bllokoi të gjitha përpjekjet e Amerikës dhe Britanisë për të liberalizuar tregtinë, nëse nuk pranonin të krijonin një qeveri të unifikuar gjermane – të cilën ai planifikoi ta përmbyste dhe kontrollonte, siç kishte bërë në të gjithë Evropën Lindore.
Mjerimi ekonomik i Gjermanisë pati jehonë në të gjithë kontinentin. Në Francë, fermerët refuzuan të mbillnin arat e tyre sepse, me industrinë e paralizuar dhe valutën e kufizuar të kufizuar, frangat që merrnin nga klientët nuk mund të blinin makineritë e importuara që u nevojiteshin. Shkalla e papunësisë në Itali ishte aq e lartë sa një nga synimet kryesore të qeverisë së saj ishte të inkurajonte emigracionin. Britania, e rënduar nga borxhi nga programi Lend-Lease gjatë kohës së luftës, ishte në prag të një krize valutore.
Përgjigja e Amerikës u pengua nga ndarja. Një plan i kohës së luftës për Gjermaninë e pasluftës, i hartuar nga Henry Morgenthau, sekretar i thesarit nën Franklin Roosevelt, kishte synuar, në mënyrë absurde, të deindustrializonte vendin. Pasi Roosevelt vdiq në 1945, Harry Truman, pasardhësi i tij, e dëboi Morgenthaun dhe iu drejtua George Marshall, një ish-gjeneral. Marshall dëshironte të unifikonte dhe të liberalizonte tregtinë gjermane, por hezitoi për pasojat. Stalini do ta refuzonte masën dhe shkrirja e tre zonave perëndimore mund ta provokonte atë në luftë.
Plani i Marshall për një Program Evropian të Rimëkëmbjes parashikonte një injeksion të madh të ndihmës amerikane. (Shuma përfundimtare do të ishte e barabartë me 5% të PBB-së së Amerikës në vitin 1948.) Dollarët amerikanë do të zgjidhin mungesën e valutës së huaj të Evropës, duke i lejuar industritë e saj të tregtojnë rrugën e tyre drejt prosperitetit. Ato do të ishin gjithashtu një çmim për t’i nxitur qeveritë evropiane të lehtësojnë kufizimet që paralizojnë ekonomitë e tyre – një mënyrë për Amerikën që “të trokasë kokën së bashku dhe të imponojë një marrëveshje”, siç mbronte kjo gazetë në atë kohë.
Por Amerika dhe Bashkimi Sovjetik nuk ishin ende armiq formal. Truman nuk mund të ofronte thjesht shuma të mëdha për evropianët – duke përfshirë gjermanët – duke përjashtuar aleatët e tij të dikurshëm sovjetikë. Shumë evropianë, veçanërisht 15% ose më shumë që mbështetën partitë komuniste në Francë dhe Itali, do ta kishin parë këtë si një skemë provokuese amerikane për të krijuar një aleancë anti-sovjetike. Sovjetikët kishin një ushtri të madhe dhe mund të kishin vendosur të kapnin të gjithë Gjermaninë.
Në vend të kësaj, Marshall ftoi sovjetikët të bashkoheshin. Ata pa dyshim do të ishin përpjekur të sabotonin programin, por shpresa ishte që kushtet e vendosura për grantet (tregtia e hapur që integron të gjithë Evropën, në vend të tregtisë së bazuar në kuota e orientuar drejt Moskës) do t’i bënte ata të refuzonin planin. Bixhozi u shpërblye: Stalini bëri pikërisht këtë dhe u tha aleatëve të tij të rinj në Evropën Lindore që gjithashtu të qëndronin jashtë. Partitë komuniste në Evropën Perëndimore u urdhëruan të denonconin ofertën e ndihmës si imperializëm kapitalist i maskuar – dhe u mënjanuan nga qeveritë e etura për para amerikane.
Plani kishte armiq edhe në Amerikë. Në të majtë Henry Wallace, i cili kandidonte për president si një përparimtar, e lejoi Stalinin të kontribuonte me shënime në një fjalim të fushatës duke hedhur poshtë planin. Në të djathtë, republikanët izolues ankoheshin për dhënien e më shumë ndihmave. (Një kongresmen argumentoi se evropianët thjesht “nuk po punonin aq fort ose me aq energji sa duhej”; një senator e denoncoi planin si “financim të socializmit në të gjithë Evropën”.) Por Marshall dhe aleatët e tij e shitën atë si një mënyrë për të larguar Evropën nga ndihma që Amerika po ofronte tashmë—13 miliardë dollarë që nga fundi i luftës.
Ndërsa ndihma filloi të rrjedhë në vitin 1948, rritja evropiane u ngrit. Prodhimi industrial në vendet e Planit Marshall u rrit me më shumë se 60% midis 1947 dhe 1952; në Gjermaninë Perëndimore është më shumë se trefishuar dhe rritja vjetore e PBB-së në disa vite ka shënuar dyshifrore. Barry Eichengreen nga Universiteti i Kalifornisë në Berkeley vlerësoi se në vitet 1948-49 Plani Marshall kontribuoi midis dy dhe shtatë pikë përqindjeje të rritjes në vende të ndryshme.
Megjithatë, jo të gjithë përfituan njëlloj. Në Gjermaninë Perëndimore, organet amerikane që administruan planin kishin fuqi të jashtëzakonshme dhe siguruan që fondet të shpenzoheshin për investime të vërteta. Në Francë, megjithatë, shumica e ndihmës u përdor për të mbështetur firmat kampione kombëtare; në Itali shpesh përdorej për të importuar mallra dhe jo makineri industriale. Në Britani, ku plani nxiti më së paku rritjen, ai u përdor për të shlyer borxhin e luftës. Në Britani dhe Francë, thotë Albrecht Ritschl i Shkollës Ekonomike të Londrës, “ekziston një konsensus midis historianëve se ai nuk ishte shumë i suksesshëm. Kishte shumë ‘kapje’.”
“Kapja” është një term që dëgjohet shpesh kur zyrtarët e ndihmës janë të shqetësuar. Kjo është ajo që ndodh kur paratë ose programet bien nën kontrollin e portierëve që ndjekin interesat e tyre dhe jo ato të publikut. Ndonjëherë kjo do të thotë burra me armë, si me komandantët e luftës që e kthyen ndërtimin e kombit në Afganistan në një fatkeqësi të korrupsionit. Në raste të tjera, si në programin e ndihmës së pa udhëhequr në Haiti pas tërmetit të tij në 2010, ata mund të jenë vetë kontraktorët ose konsulentët e punësuar për të kryer rindërtimin, të cilët marrin tarifa të larta për punë të padobishme.
Ka dy histori për korrupsionin në Ukrainë. Njëra është e dëshpëruar, tjetra shpresëdhënëse. “Ukraina nuk ka aq shumë korrupsion të vogël”, thotë Arup Banerji nga Banka Botërore. “Sfidat më të mëdha të korrupsionit në Ukrainë janë shumë më tepër kapja e shtetit: ndikimi i nivelit të lartë i politikave dhe drejtimi i burimeve drejt palëve të preferuara”. Një rast tipik u shfaq në mesin e tetorit: një ndërtues pronash dyshohet se i kishte ofruar t’i paguante kryetarit të bashkisë së Dnipros 22 milionë dollarë për të drejtën për të përcaktuar se cilat kompani do të ndërtonin një linjë të re metroje në qytetin e tij. (Zhvilluesi i mohon akuzat.) Por Ukraina ka qenë gjithashtu një terren pjellor për lëvizjet politike që luftojnë ryshfetin. Që nga revolucioni i Maidan në 2014, reformatorët kundër korrupsionit kanë bërë përparim dramatik, megjithëse me shumë pengesa.
Më shumë para, më shumë probleme?
Për sa kohë që lufta vazhdon, ryshfeti nuk është shqetësimi kryesor. Pjesa më e madhe e parave që rrjedhin në Ukrainë tani shkojnë në prioritete të menjëhershme si pagimi i pagave dhe përfitimeve sociale. Ato janë të lehta për t’u verifikuar sepse mund të gjurmohen tek individët, thotë zoti Banerji. Ndihma të tjera shpenzohen për riparimin e rrjetit elektrik dhe infrastrukturës tjetër. Kërkesa është aq intensive saqë pak njerëz mendojnë se po ndodh shumë skim.
Qeveria e Ukrainës pret që kjo fazë e ndihmës së huaj të zgjasë për aq kohë sa zgjat lufta. Edhe këtu, shumat e përfshira janë të konsiderueshme. Në konferencën e parë ndërkombëtare të donatorëve, në Lugano në korrik, Ukraina paraqiti një plan të madh kombëtar rimëkëmbjeje, me qindra projekte që ishin sugjeruar në një konsultim njëmujor midis qeverisë, biznesit dhe grupeve të shoqërisë civile. Në një takim të dytë në Berlin më 25 tetor, ambiciet ishin më të matura. Oleksiy Chernyshov, atëherë ministër i zhvillimit (ai është emëruar që atëherë kreu i Naftogaz, kompania shtetërore e gazit), përshkroi tre faza të ndihmës. Faza fillestare e luftës mund të zgjasë nga 18-36 muaj. Rreth 38 miliardë dollarë nevojiten për të mbuluar deficitin buxhetor në vitin 2023, thotë Oleksandr Hryban, zëvendësministër i ekonomisë.
Një fazë e dytë, e shtrirë gjatë dy viteve të para pas përfundimit të armiqësive, do të kishte nevojë edhe më shumë para – ndoshta 105 miliardë dollarë për detyra të tilla si rindërtimi i banesave dhe transportit. Vetëm pak vite pas përfundimit të luftimeve do të fillonte faza e ngjashme me Planin Marshall, me një sasi tjetër të madhe, por ende të paparashikueshme, ndihme që do t’i shkonte projekteve transformuese për të “ndërtuar më mirë”. Kjo mund të përfshijë ndërtimin e një sistemi energjie më të gjelbër dhe ndihmën e bizneseve të përmbushin rregulloret evropiane të mjedisit dhe sigurisë, për të ndihmuar Ukrainën me ambicien e saj për t’u bashkuar me be.
Është kjo fazë e fundit që më së shumti shqetëson avokatët e antikorrupsionit. Një valë parash për rindërtimin e pasluftës rrezikon ta përkeqësojë korrupsionin, thotë Ivan Lakhtionov i Transparency International, një OJQ kundër korrupsionit. Lufta ka krijuar një ndjenjë të jashtëzakonshme patriotizmi, por “të gjithë kanë frikë se pas luftës, gjërat do të jenë si më parë,” thotë Valerii Pekar nga Nova Kraina, një koalicion i shoqërisë civile. Ai dhe Andrii Dligach, një sipërmarrës, mbrojnë përfshirjen më të madhe të grupeve të shoqërisë civile dhe organizatave të biznesit në planifikimin për rimëkëmbjen ekonomike. Konsultimet kombëtare përpara konferencës së Luganos përfshinin pjesëmarrje të gjerë, por që atëherë disa grupe të shoqërisë civile thonë se aksesi i tyre në qeveri është zvogëluar.
Problemet e kaluara të korrupsionit të shtetit ukrainas nënkuptojnë se disa aktivistë mendojnë se një zgjidhje më e mirë do të ishte parandalimi i kalimit të parave të ndihmës përmes qeverisë. Qendra e Veprimit Kundër Korrupsionit (Antac), OJQ-ja më e njohur kundër korrupsionit në Ukrainë, argumenton se fondet duhet të shkojnë drejtpërdrejt nga donatorët te kontraktorët. “Çështja është të heqim tundimin,” thotë Olena Halushka, një anëtare e bordit në Antac. Por zoti Banerji, në Bankën Botërore, vë në dukje se kur donatorët e kujdesshëm dërgojnë ndihmën ndaj OJQ-ve dhe jo qeverisë, ata mund të përfundojnë duke minuar shtetin.
Ka mënyra të tjera për të mbajtur shënime se ku përfundojnë paratë. Pas revolucionit në 2014, grupet e shoqërisë civile, programuesit dhe reformatorët e qeverisë zhvilluan Prozorro, një sistem dixhital për monitorimin e prokurimeve shtetërore. Tani konsiderohet ndër sistemet më të mira të prokurimit të hapur në botë. Që nga viti 2016, të gjitha dokumentet që lidhen me çdo kontratë të qeverisë ukrainase janë në dispozicion në internet. Mijëra reporterë hetues dhe trupa vullnetarë të zënë, të njohur si Dozorro, krehin bazën e të dhënave duke kërkuar anomali që mund të çojnë në padi ose artikuj të lëngshëm.
Disa ‘tulla të tjera në mur’
Shumica e zonave të kontraktimit të qeverisë u hoqën nga Prozorro kur filloi lufta, sepse qeveria ishte e shqetësuar se Rusia mund ta përdorte atë për të fituar inteligjencë. Kjo e degradoi pak sistemin, thotë zoti Lakhtionov: algoritmet që ai përdor për të kërkuar tenderë që duken të dyshimtë nuk funksionojnë aq mirë kur ka më pak për të krahasuar. Por shumica e kontraktimeve po kthehen gradualisht në internet, thotë Nadiya Bigun, zëvendësministre e ekonomisë përgjegjëse për prokurimin.
Qeveria po punon me një grup shoqatash të shoqërisë civile dhe të biznesit të njohur si koalicioni i rritjes për të përshtatur Prozorro-n për donatorët ndërkombëtarë, si Banka Botërore. “Ukraina nuk është Afganistan, nuk është një shtet i dështuar”, thotë Viktor Nestulia, i cili ndihmoi në ndërtimin e Prozorros dhe tani punon me koalicionin në rritje. Nëpunësit civilë kanë vazhduar të punojnë me këmbëngulje, pavarësisht luftës. Vendi është pushtuar nga një humor solidariteti patriotik. Donatorët e huaj, ndërkohë që e njohin rrezikun e rindërtimit, e shohin edhe premtimin e tij. Në shtator, usaid, një agjenci amerikane e ndihmës, botoi një udhëzues për përdorimin e ndihmës për të luftuar korrupsionin, që paraqiste Ukrainën si rast studimi.
Plani Marshall, të paktën, shërben si një kundërshembull për historinë e kohëve të fundit, duke vërtetuar se projektet e mëdha të ndihmës, nëse ekzekutohen mirë, mund të ndihmojnë vërtet në rindërtimin dhe forcimin e vendeve. Është gjithashtu një kujtesë se programe të tilla gjithmonë kanë interesa politike. Në vitin 1947 Amerika po përpiqej të fitonte mbi evropianët në një luftë kundër komunizmit. Me luftën në Ukrainë, vëren zonja MacMillan, vendet perëndimore kanë zbuluar se vendet e paangazhuara në jugun global nuk ndajnë pikëpamjet e tyre ose nuk u besojnë synimeve të tyre. Ndihma për rimëkëmbjen e Ukrainës është një mënyrë për të treguar se bujaria perëndimore është e sinqertë dhe se siguria dhe prosperiteti ende shkojnë krah për krah, si për Evropën ashtu edhe për Ukrainën.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga “The Economist“
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
A mund të detyrohet Rusia të paguajë për Ukrainën?
A do ndihmojë konfiskimi i aseteve ruse rindërtimin e Ukrainës?
BE ngriu asetet ruse deri në 17 miliardë euro. Thirrja e zyrtarëve ukrainas
