Sot dialektet gjeografike janë mistifikime, problemi që ka standardi është dialekti urban.
Sot dialektet gjeografike janë mistifikime, problemi që ka standardi është dialekti urban, sepse shumica e shqipes flitet dhe përpunohet në ambiente urbane. Nuk është më kontrasti gjeografik, është kontrasti midis shtresave të profecive ndaj qendrave të mëdha urbane. Dhe ne këtë po fillojmë ta gërvishtim nga pak. Shqipja është në një fazë unë do ta quaja skizofrenike, në kuptimin që është e çarë, është e ndarë dhe nuk komunikojnë pjesët me njëra-tjetrën. Ka shumë njerëz që e zotërojnë shqipen në mënyrë të kënaqshme, s’po them të përsosur, pra që shkruajnë mirë, që flasin mirë në të gjitha nivelet, ka në universitetet, ka në akademi, ka shkrimtarë, ka njerëz që punojnë në media, d.m.th. ka njerëz vërtet të denjë që e njohin shqipen në mënyrë të kënaqshme. Çfarë mungon, është komunikimi midis këtyre dhe krijimi i një rrjeti ku të shkëmbehet shqipja, sepse pa komunikim shqipja nuk mund të përpunohet sot e as të artikulohet dot.
Zoti Vehbiu, në Panairin e librit në Tiranë (2019), ju vini me një tjetër botim të ri “Gjuha e thyer, gjuha që thyen”. Çfarë përgjigjesh sjell ky libër për lirinë dhe vargonjtë e fjalës publike në Shqipërinë totalitare?
Ardian VEHBIU: Është një libër që në njëfarë mënyre vazhdon një përpjekje timen shumëvjeçare, për të kuptuar se si funksiononte gjuha shqipe dhe ligjërimi publik nën totalitarizëm. Kam botuar një vëllim “Shqipja totalitare” në 2009 dhe tani vij me këtë botim dhe mund të merret si pjesë e dytë e kësaj përpjekjeje që e kalon vëmendjen nga struktura e ligjërimit totalitar tek përdorimi ose pragmatika, ose shqipja në shoqëri. Qëllimi im është që të shikoj se si vetë gjuha nën totalitarizëm ishte organizuar dhe praktikohej e mësohej në shkolla në mënyrë të tillë që ta kufizonte lirinë e fjalës. Pra, përpiqem të shtyhem më tej sesa thjesht koercioni (shtrëngimi, detyrimi) që ushtron pushteti mbi gjuhën, për të shkuar tek vetëcensura, te indoktrinimi, tek shpëlarja e truve, dhe tek ajo që unë e kam quajtur punë ligjërimore ose riprodhimi i hierarkive të pushtetit nëpërmjet ligjërimit publik te individit.
Sa kohë ju ka marrë përgatitja e këtij libri?
Ardian VEHBIU: Përtej punës që kam bërë në vite, në rrjedhë të viteve, është një punë që nuk është ndërprerë ndonjëherë, praktikisht që nga viti 2005–2006, unë gjithnjë punoj në këtë fushë, përpiqem, studioj, mbledh materiale, lexoj materiale se çfarë është thënë për vende të tjera totalitare, veçanërisht Bashkimi Sovjetik më intereson sepse ka ngjashmëri të mëdha, por për librin vetë më është dashur dy vjet që ta mbledh bashkë.
Në ç’shkallë është sot shqipja kulturore, pra shqipja e shkencës, e arsimit e zyrave të shtetit?
Ardian VEHBIU: Shqipja është në një fazë unë do ta quaja skizofrenike, megjithëse nuk dua të lëndoj ata që vuajnë nga skizofrenia, por në kuptimin që është e çarë, është e ndarë dhe nuk komunikojnë pjesët me njëra-tjetrën. Në kuptimin që ka shumë njerëz që e zotërojnë shqipen në mënyrë të kënaqshme, s’po them të përsosur, pra që shkruajnë mirë, që flasin mirë në të gjitha nivelet, ka në universitetet, ka në akademi, ka shkrimtarë, ka njerëz që punojnë në media, d.m.th. ka njerëz vërtet të denjë që e njohin shqipen në mënyrë të kënaqshme. Çfarë mungon, është komunikimi midis këtyre dhe krijimi i një rrjeti ku të shkëmbehet shqipja, sepse pa komunikim shqipja nuk mund të përpunohet sot e as të artikulohet dot.
Sot kemi shumë medie dhe botime në fushë të shqipes. Në vështrimin tuaj, çfarë ka fituar dhe çfarë ka humbur gjuha shqipe në këto 20–25 vjet të tranzicionit?
Ardian VEHBIU: Ka fituar, kuptohet se iu ka dhënë zë ose kanë fituar shumë zë njerëz që më përpara nuk e kishin, d.m.th. ka prurje plurale nga të gjitha anët, njerëz që shkruajnë, që botojnë, që flasin në publik nga të gjitha shtresat, nga të gjitha nivelet, nga të gjitha anët. Çfarë ka humbur është aftësia për të komunikuar në një regjistër letrar. Pse? Sepse njerëzve u mungon detyrimi që kishin dikur dhe nuk e kanë zëvendësuar me përgjegjësinë individuale për të folur mirë. Normalisht duhej që folësit publikë dhe përdoruesit e shqipes në publik të ndjenin një detyrim ndaj shqiptarisë apo ndaj shoqërisë shqiptare, ndaj lexuesit ose ndaj dëgjuesve për të artikuluar në një mënyrë letrare, nuk po them standarde sepse është diçka më e gjerë. Mungon ky detyrim dhe nganjëherë njerëzit e lëshojnë veten edhe nuk bëjnë kujdes në të gjitha nivelet, nga ai gjysminformal tek ai fare formal.
Nëse vazhdon kjo shkujdesje ndaj shqipes, çfarë do të ndodhë me shqipen? Të rinjtë kanë filluar dhe sikur po turpërohen të flasin gjuhën letrare. Pse ndodh kjo dukuri?
Ardian VEHBIU: Sa e çuditshme është kjo dukuri sociologjike, nuk është “cool” që të flasësh gjuhën standarde, po është një gjë që ndodh edhe në vendet e tjera, besoj edhe në Perëndim. Është njëlloj refuzimi i prezentit, i së tashmes, i brezave të rinj ndaj institucioneve publike, ka lidhje me humbjen e besimit të brezave të rinj tek institucionet, tek shteti, tek politika, e identifikojnë gjuhën letrare me normën, me disiplinën që vjen nga larg. Nga ana tjetër, mua më ka ndodhur që të vizitoj shkolla në Tiranë dhe kam parë… fëmijët flasin mirë, flasin bukur në kuptimin që flasin siç do doja unë që të flisnin e kam pyetur veten, ku e kanë mësuar këta këtë? Nga televizioni. Televizioni me gjithë të metat që krijon, që janë shumë të mëdha, të paktën në planin gjuhësor në ligjërimin publik ka ndihmuar, sepse u ka dhënë njerëzve një pikë referimi që ta përdorin kur flasin në publik, kur ndjejnë se nuk janë më as në familje as në shoqërinë e tyre të ngushtë. E kam parë këtë te mjetet dhe kjo është shenjë e mirë, besoj. Nga ana tjetër, ka një degradim në përdorimin e shqipes së shkruar, të cilin e kanë sjellë rrjetet sociale, se në fakt, po të shikosh në rrjetet sociale njerëzit shkruajnë, d.m.th. ka një bum të shkrimit, më përpara nuk shkruhej kaq shumë, më përpara njerëzit flisnin dhe ishte një pakicë që shkruante, të tjerët flisnin, ndërsa sot shkruajnë të gjithë. Po si shkruhet? Si t’u vijë! Nganjëherë shikon gjëra të habitshme dhe nuk di njeriu si t’i klasifikojë, por kjo që ndodh për shqipen është më flagrante, sadoqë ndodh edhe në gjuhët e tjera. Ka specialistë që flasin për një lloj të tretë të gjuhës, që nuk është as e shkruar as e folur, kjo gjuha e internetit, në shqip pastaj kombinohet edhe me mospërdorimin e shkronjave të alfabetit, praktikisht po shkruhet një shqipe në shumë raste pa “ë” dhe pa “ç”, një shqipe e cunguar. Çfarë do të shkaktojë kjo? Këtë nuk e dimë, ky është njëlloj eksperimenti që po bëhet, sepse këtë po e shkruan një brez shkolle, i cili i ka mësuar shkronjat ‘ë’ dhe ç” me kujdes.
Në Kosovë po ngatërrohen shkronjat Ç DHE Q!
Ardian VEHBIU: Po, është e vërtetë, madje kjo po përdoret si shibboleth ose shenjë dalluese, meqë ata që ngatërrojnë këto shkronja, i dallon që janë të Kosovës. Po, thonë qfarë ose qajtore, një miku im Ervin Hatibi, poet, ai këtë qajtoren e pëlqente që ta lexonte literalisht si një vend ku shkojnë njerëzit dhe qajnë dhe më duket, ka bërë një poezi për këtë. Po ta mendojmë gjuhën si formë të prezantimit të subjektit në publik, atëherë edhe me këtë dallim të vogël fonetik shqibboledh, që po dua ta quaj unë. Shumë veta prezantohen nga krahinat që po vijnë, bile edhe kur shkruajnë një letrarishte të pranueshme nuk ka ndonjë gjë të keqe, por a duan vërtet ata që të prezantohen kështu? Duhet pyetur dhe kjo, apo prezantohen pa dashje?
Si e flasin shqipen politikanët tanë në Shqipëri, po edhe në Kosovë?
Ardian VEHBIU: Flasin në një nivel të padenjë. Unë gjithmonë pyes, këta e bëjnë këtë sepse duan apo sepse nuk e dinë? Është gjithmonë një dilemë. Është e pamundur që të mos dinë, sepse duan që të komunikojnë në një nivel populist, t’i flasin atij njeriut të rrugës. Por them, mos është edhe kjo tjetra, kaq e kanë metrin? Është e frikshme ta mendosh. Por edhe në medie është e njëjta gjë, shkruajnë kaq keq dhe nuk është puna se shkruajnë keq, por puna është që nuk e kuptojnë se shkruajnë keq, d.m.th. u mungon kritika ndaj ligjërimit që prodhojnë. Sepse njeriu edhe kur shkruan ndonjëherë keq e kupton dhe pastaj i kthehet dhe e korrigjon, d.m.th. e ka atë kritikë, të cilën duhet t’ia japë shkolla, në thelb. Dhe kur i shikon shkrimet thua: a po i lexon dikush dhe mbasi të dalë a ka një redaktor gjuhësor kjo faqe, që t’i shikojë se çfarë do të thotë kjo fjali? Ka dhe shumë portale dhe nuk dihet sesi funksionon dhe ku i shpenzon ato fonde që kanë për redaktorë apo kanë marrë ndonjë kushëri, thjesht për ta paguar, – është informatizuar edhe përdormi i shqipes, mes shumë gjërave të tjera publike.
Në librin tjetër tuajin “Shqipja totalitare” (2010), flisni për “regjimin totalitar” – duke shtuar se, ky regjim u përpoq që edhe ligjërimin publik shqip, ta vinte në shërbim të ideologjisë dhe të synimeve të veta, për të manipuluar masat. Po regjimet e sotme, të ashtuquajtura demokratike, çfarë kanë bërë me ligjërimin shqip? Shqipja është gjuha e vetme në rajon dhe në Europë, që ende nuk mbrohet me ligj. Do të bënte punë, ligji për gjuhën shqipe?
Ardian VEHBIU: Kam frikë se jo, sepse është kaq masive shkelja, saqë kush do ta zbatojë, duhet të bëjë kërdinë. Problemi është ky që kjo do të shihej si koercion nga shteti dhe të paktën në Shqipëri koercioni vjen me ca nuanca të këqija dhe u kujtohet njerëzve periudha e mëparshme. Por, çfarë mund të bëhej, ishte që të fillohej me kontrollin e rreptë të disa teksteve, p.sh. të teksteve shkollore universitare, sepse aty është skandaloze, një pjesë edhe përkthehen dhe përkthehen shumë keq, nuk kanë asnjë kuptim. Herë pas here shikon në medie njerëz që denoncojnë dhe thonë çfarë është kjo. Mund të fillohet duke u goditur kjo, sepse ka edhe një gjë: që ai student që rritet me tekste dhe formohet me tekste të shkruara mirë, ai do ketë dhe një ndjeshmëri më të madhe ndaj përdormit të keq të shqipes nga mediet. Mund të fillohet pra, nga tekstet shkollore, mund të bëhet një ligj për tekstet shkollore që do të kishte përkrahjen edhe të publikut.
Të gjithë duan që fëmijët e tyre, të mësojnë një shqipe të rregullt, të bukur, të pranueshme. Drejtshkrimi duhet mësuar njëlloj si rregullat e tjera, si p.sh. kur i kalon vijat e bardha, pra janë rregulla për t’i ndihmuar njerëzit për të organizuar komunikacionin dhe nuk e konteston njeri këtë. Dhe një nga arsyet e rregullave të drejtshkrimit është që t’i lehtësojë marrëdhëniet mes njerëzve që janë dialektisht shumë larg njëra me tjetrën, është një “lingua franca” si të thuash dhe kjo, përpunohet e mbrohet nga shteti, në këtë kuptim. Por, thashë mund të fillohet nga shkolla sepse problemi është që demokracitë kërkojnë edhe konsensus nga njerëzit, sepse përndryshe bëhen ligjet dhe mbeten ndonjëherë edhe në letër. Ka pasur përpjekje për të vendosur edhe redaktorë. Sot, në dokumentet shtetërore është e vështirë të gjesh një dokument qoftë dhe të dalë nga Presidenca e Republikës, që të mos ketë gabime. Si ka mundësi? Pa folur për ligjet, unë vij nga një vend ku ka ndodhur që kanë dështuar procese në gjyq, sepse gjykatësit nuk kanë rënë dakord si ta shqiptojnë një fjalë. Dua të them, që fjala është e rëndësishme, nuk është formalitet. Në ligj, fjala është ligji. Mirëpo shikon ligje që janë me gabime, janë të formuluara keq, janë të përkthyera nga gjuhë të tjera dhe nuk kanë asnjë kuptim në shqip. Një avokat i mirë, ato ligje mund t’i rrëzojë me lehtësinë më të madhe. D.m.th. ligjet, një pjesë e mirë janë të shkruara kaq keq, saqë me një avokati të përshtatshme mund të paralizosh krejt sistemin. Po ta mendojnë tani, ne flasim për ligjet dhe për avokatët, po ne sot në Shqipëri, kemi sistemin gjyqësor që vuan nga të tjera probleme, prandaj ndonjëherë kur flet për këto të thonë, ohu, ku e ke hallin ti e ku e kemi ne, pra mund të të thonë edhe kështu dhe s’ke çfarë i thua.
Te libri “Kundër purizmit” (2012), jeni marrë edhe me absurditetin e formulës “pastrimi dhe pasurimi i shqipes”. Shumë prej “shqytarëve të shqipes” mbeten të obsesionuar për pastrimin e shqipes nga fjalët e huaja, kur dihet që shqipja ka nevojë edhe për fjalë të gjuhëve të tjera, sidomos për ndërkombëtarizmat. Shqipes i duhet pastrim apo pasurim?
Ardian VEHBIU: Jam absolutisht për pasurimin, shqipja është akoma gjuhë që ka shumë nevojë për fjalë nga të gjitha anët, edhe të huaja në qoftë se i duhen. Por, duhet të marrë nga dialektet, duhet të marrë nga terminologjia shkencore, duhet të marrë fjalë të huaja. Problemi është se çfarë fjalësh të huaja do të marrë, sepse për t’i marrë do të marrë se s’bën. Është pa kuptim, është donkishoteske të ngrihesh dhe të luftosh për çdo gjë. Problemi, them unë gjithmonë, çfarë fjalësh të huaja do të marrim dhe nga? Problemi im në shqip, sot, është që anglicizmat nuk integrohen dot, e kam prekur dhe në libër këtë gjë, nuk integrohen dot dhe po prishin strukturën e shqipes, sepse ti merr një folje p.sh. “SHARE” në anglisht, nuk di si ta thuash shqip dhe në fakt, ka fjalë shqipe ‘bashkëndaj’ – është fjalë që ka hyrë në terminologjinë e Microsoft-it dhe të telefonisë celulare, megjithatë ka hyrë dhe shumë njerëz, po themi 99 për qind e përdoruesve në fb, thonë ”share”.
Problemi është që këtë nuk e përdor dot si folje në shqip, si do ta thuash si folje? Atëherë, çfarë ndodh? Të gjithë thonë – “bëje share” d.m.th. krijohet një togfjalësh i cili e denatyron shqipen. ”Bëje share”, por çfarë do me thënë “bëje share”? D.m.th. ti praktikisht po kthehesh në një strukturë që unë e kam ndjekur dhe e kam gjetur në përdorimin e orientalizmave në shqip, është një strukturë me të cilën, shqipja përdorte si folje emrat e turqishtes, p.sh. thoshte ‘bëj hyzmet, bëj derman”, sot këto që i kemi “bëje share, bëje save” është e njëjta gjë. Pse ndodh kjo? Sepse nuk i ka mjetet shqipja, për t’i integruar morfologjikisht. Nuk e gjykojmë dot, mbase për brezat e rinj është e pranueshme. Unë vetë, them bëje share, bëje save, bëje copy apo paste, sepse ka hyrë, sepse nuk i themi dot si folje. Problemi më i madh është ky: që prishet struktura, sepse ti kalon nga folja, që në shqip është shumë e pasur morfologjikisht me kohë të ndryshme, me mënyra, me diateza, pra kalon nga folja tek një togfjalësh ku folja vetë është e ngrirë dhe ndryshon strukturën e vetë fjalës shqipe. Pse? Sepse nuk integrohet dot. Atëherë, le të bëjmë një kompromis dhe të vendosim që këto fjalë, që janë dhe teknike dhe që shqipja ka pasur marrëdhënie dhe që i ka më të lehta që t’i integrojë fjalët, p.sh. unë do thosha nga italishtja sepse ekzistojnë modele të gatshme për t’i integruar foljet e italishtes në shqip. Do të thuash, pse italishtja? Dakord, mund ta diskutojmë, por po them në vend që të ngremë mure le të shikojmë sesi t’i bëjmë këto huazime të pranueshme dhe të tilla, që të mos cenojmë strukturën morfologjike të gjuhës.
Pasuria e shqipes është e pamatë, kurse ne – siç keni konstatuar ju – si bartës të shqipes së sotme, kemi bërë tonën vetëm nja 10–15 për qind të shqipes; për të bërë një krahasim me naftën, deri më sot kemi shfrytëzuar vetëm naftën në sipërfaqe. Si e keni nxjerrë këtë konstatim interesant?
Ardian VEHBIU: Unë kam punuar në fillim, pasi mbarova universitetin, si leksikograf dhe kam marrë pjesë në fillim edhe si forcë teknike në fjalorin e 84-ës. Kam pasur fatin të punoj me njerëz që, jo vetëm e njihnin mirë shqipen, autorët e fjalorit, por dhe e donin shqipen, pra kishin një pasion me materialin me të cilin punonin dhe i kam parë, se çfarë pasurie ka në Kartotekën e Shqipes. Problemi është që kjo pasuri është e papërpunuar, është e nxjerrë nga nëntoka, por nuk dimë se ç’të bëjmë me të. Sepse çfarë ndodh? Ti i merr fjalët dhe do t’i futësh në një fjalor, merr një fjalë që i mbledh në një fshat, ta zëmë në pjesët e Avendes, në çdo zonë ka emrat e tyre dhe ti i fut në fjalor dhe çfarë ndodh? Duke i futur në një fjalor, ato futen në një marrëdhënie sinonimike me njëra-tjetrën, d.m.th. ti për të njëjtën fjalë ke 15 fjalë. Tani, si do ta trajtosh këtë, si byk apo po si pasuri? Këtu është problemi. Ata që janë të mençur dhe duan ta pasurojnë gjuhën i marrin këto fjalë dhe i hedhin në treg, duke shpresuar që të përshtaten me kuptimet e tjera. Por, mund të thuash edhe këto nuk bëjnë kështu siç janë dhe le të marrim një fjalë teknike nga anglishtja ose nga frëngjishtja. Në fakt, këtu është problemi, këtë pasuri që ka shqipja është e papërpunuar, është në gjendje “crudo”. Vijmë te nafta, si t’ia bëjmë që ta përpunojmë? Nuk mund t’i thuash shkrimtarit – “merri dhe futi në libër” – se nuk funksionon kështu, po atëherë si? E para, nëpërmjet terminologjisë dhe këtu shteti mund të luajë rol, sepse terminologjia hyn në sistemin e standardeve dhe standardet janë përgjegjësi e shtetit që t’i imponojë. Nuk them te standardi gjuhësor, standardi në kuptimin metri, kilogrami. Në çdo vend, ka lista terminologjike të hollësishme të cilat kushdo që punon në atë fushë është i detyruar t’i zbatojë. Këtu shteti mund të ndërhyjë. Pse? Sepse është në fushën e vet. Këtu mund të bëhet një ligj. Tani, nga fjalori terminologjik, termi mund të hyjë në përdorimin e përgjithshëm dhe ka ndodhur edhe përpara që terma, po të shikosh më përpara, terma të vjetër të gjuhësisë, kush e mendon sot se fjala “folje” është një neologjizëm, nuk është fjalë e popullit. Një linguist ka marrë dhe ka thënë: si ta them këtë verbo të italishtes në shqip dhe ka thënë këtë, folje. Shumë bukur. Ne sot nuk e kuptojmë, po ka shumë nga këto. Unë ndonjëherë shoh edhe tek etimologjitë e Çabejt, që këtë fjalë e ka krijuar filani, në fillim si term, pastaj që futet në gjuhë, por këtu duhet t’i hapet rrugë në fillim të fjalës në terminologji. Pse? Sepse terminologjinë e formulojnë specialistët dhe specialisti ka akses në fjalor e pastaj nga terminologjia, fjala hyn në përdorimin e përgjithshëm, siç ndodh sot edhe në gjuhë të mëdha, p.sh. në anglisht, me gjuhën e kompjuterit ose të informatikës e cila është pasuruar me fjalë të rralla, por që pastaj kanë hyrë në përdorim dhe sot i gjen të përdorura metaforikisht edhe në letërsi, edhe në gazetari, pra kjo është rruga nga fjala e rrallë në terminologji, nga terminologjia në gjuhën e përgjithshme dhe pastaj në letërsi e në fusha të tjera. Mua më duket se, kjo ka funksionuar dhe në gjuhë të tjera, prandaj pse të mos funksionojë dhe në shqipen? Duhet të fillojmë me terminologjinë gjithmonë dhe duhet shteti, por sot terminologjia nuk ka fonde t’u paguajë rrogat e atyre që punojnë aty. Është një situatë e trishtuar në një kohë që zgjidhjet nuk kanë nevojë të shpiken, sepse pak a shumë janë, po duhet mbështetje.
Zoti Vehbiu, në librin tuaj “Fjalë për fjalë” keni shkruar një ese edhe për termin shqipfolës, formuar sipas modelit anglofon, frankofon. Ky term sot në mediet në Shqipëri dhe në Kosovë, ka marrë disa përdorime më të gjera, ku shqipfolës quhet edhe dikush që nuk është shqiptar i vërtetë. Cili është përkufizimi i drejtë i termit shqipfolës?
Ardian VEHBIU: A ka një përkufizim të drejtë? Sepse ai që e përdor, nuk të pyet ty si ta përdorë. Kështu që, unë mendoj që në fjalor duhet lënë vend edhe këtij përdorimi të sotëm, që për mua është paradoksal, por që ka zënë rrënjë “shqipfolës” me përbuzje, d.m.th. dikush që nuk është shqiptar i vërtetë, po vetëm sa flet shqip dhe kjo në fakt, shkon shume thellë, d.m.th. këtu kemi të bëjmë me çështje të identitetit, d.m.th. ka njerëz që janë shqiptarë, po ka dhe të tjerë, që nuk janë shqiptarë, po janë thjesht, shqipfolës. Sepse ai shqiptari i vërtetë, duhet të ketë këtë, këtë, këtë, të cilat shpesh përkojnë me ato që ke ti, ndërsa ai tjetri, nuk është shqiptar tamam, por është shqipfolës, pra kjo e shqipfolësit si një shqiptar të mangët, kjo shkon drejt atij përkufizimit të shqiptarit, përkufizimit esencialist të shqiptarit. Gati-gati, sikur shqiptari duhet të realizojë një lloj formule gati kimike gjenetike, për të qenë i tillë, të tjerët janë thjesht shqipfolës. Këtë unë e kam analizuar sepse më ka interesuar konteksti i identitetit ose identifikimit nëpërmjet gjuhës.
Kohë pas kohe po shfaqen debatet për ristandardizimin e gjuhës shqipe. Realisht, a ka nevojë për shumë shqipe, për ristandardizim, apo duhet të qëndrojë kështu siç është?
Ardian VEHBIU: Jo. E para, unë mendoj që nuk kemi mundësi për ta bërë, d.m.th. është njësoj sikur të shtrosh një nevojë për të hedhur një satelit, si Shqipëria ose komuniteti që flet shqip të hedhë një satelit. Mund të bëhen plot nga këto sugjerime, po nuk kanë mundësi të realizohen. Zakonisht, ndërhyrje të tilla kaq masive në gjuhë bëhen nga regjime autoritare. E kam prekur në një libër të mëhershëm këtë gjë, me shumë shembuj, p.sh. e ka realizuar Ataturku në Turqi, reforme radikale, e ka realizuar Enver Hoxha në Shqipëri; janë bërë përpjekje për reforma drejtshkrimore në Gjermani, në Hollandë, në Francë, në Rumani pas viteve ’90-të dhe kanë dështuar në mënyrë spektakolare. Bile kanë sjellë një përçarje krejt të padëshiruar në Çeki. Pse? Sepse nuk i ka mjete një shtet, të themi demokratik, ta imponojë. Kjo gjë do ta plagoste gjithë traditën e shkruar. Për mendimin tim, ajo çfarë duhet bërë në këtë vijë është që ta lirojmë standardin, ta hapim pak, në kuptimin që të mos kërkojmë gjëra që dhe gjuhë të tjera të mëdha nuk i kanë. p.sh. italishtja lejon dysorë në mënyrë masive në standardin e vet. Spanjishtja ka një kategori të tërë të së pakryerës lidhore të foljeve që e ka me dy forma, d.m.th. janë gjuhë që janë më të zhvilluara se shqipja dhe megjithatë i lejojnë të ketë dytësorë. Mendoj që diçka mund të bëhet edhe me shqipen, p.sh. unë mendoj që edhe paskajorja e gegnishtes mund të futet në kontekste të caktuara, nuk mund të futet në dekretet e presidentit të republikës, po në një libër, në një roman pse jo? Dhe jo në dialekt, po në standard pse jo, të bëhet një provë siç po e bëjnë, ka njerëz që e bëjnë. Ka disa folje që e bëjnë më lehtë, p.sh. folja them” – me thënë, e pranon; folja “punuar” e ka një çikë më të vështirë, ka disa që thonë “me punu”. Mund të bëhen eksperimente të tilla, nuk ka asgjë të keqe. Çfarë ka rëndësi është që ai që e bën ta di çfarë po bën, d.m.th. të jetë i vetëdijshëm që është duke eksperimentuar. Në këtë mënyrë mund ta hapim pak standardin, t’u hapim vend edhe atyre që i ndjejnë disa forma si jo të tyre, se është një gjë që e dëgjoj shpesh edhe nga shqiptarë gegë në Shqipëri dhe Kosovë, kur thonë se nuk e ndiejmë si tonën, kjo është e rëndësishme ajo që flitet duhet ta ndiejë. Nuk ka nevojë të bëhet standard i ri, mirë është standardi kështu siç është, po mund të lirohet pak, ose mund të rishikohen sferat ku standardi është i detyruar me sferat ku standardi është opsional. p.sh. në film nuk është e thënë me patjetër me standard. Sot dialektet gjeografike janë mistifikime, problemi që ka standardi është dialekti urban, sepse shumica e shqipes flitet dhe përpunohet në ambiente urbane. Nuk është më kontrasti gjeografik, është kontrasti midis shtresave të popullatave të qendrave të mëdha urbane. Dhe ne këtë po fillojmë ta gërvishtim nga pak, bile më duket se në universitet në Prishtinë kanë bërë më shumë punime se ç’kanë bërë në Tiranë. Është studiuar kjo fushë sepse është në fakt shumë
Autor – Bisedën e zhvilloi: Mentore MURATI, Radio Kosova
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
‘Hora degli Albanesi’, jeta e pasardhësve të Skënderbeut në Palermo
‘Kur gjeniu nderon gjeniun’
