Kritikë letrare
Një barakë e thjeshtë pupuliti, ku bie daullja (zëri i saj ikën dhe ikën për natë, duke ndjekur errësirën që vjen rrotull). Pastaj madhështia e përgjakur e një kështjelle. Kështjella rri te këmbët e maleve, përballë luftërave dhe kohrave.
Dhe ja tani ky qytet i hirtë dhe i pavdekshëm, ky qytet që ruan në kujtesën e tij të gurtë shqetësimet e fëmijëve, të plumbave, trishtimin, këngët, lotët, protestën.
Ky qytet i heshtur dhe nervoz, gjigand dhe i ftohtë, me qiellin e tij të vjetër: ky qytet që është kapur fort pas pjerrësisë së jetës, duke u varur mbi humnerat shfarosëse të luftërave.
Ne kemi qytete-heronj që rrinë përkrah heronjve të luftërave. Kemi qytete që na i kanë djegur, qytete të varrosur që i kujtojmë me dhembje, si gjyshet: qytete të zhurmshëm dhe të lumtur që i duam si njerëzit më të afërt.
Ne i duam këto qytete, por prapa kësaj dashurie fshihen gjithmonë dashuritë për njerëzit që kanë mbajtur atë. Pa këto dashuri, gjithçka do të ishte bosh dhe pakuptim.
Në kapitujt XVII dhe XVIII të romanit “Kronikë në gur” njerëzit, për të tretën herë në jetën mijëvjeçare të këtij qyteti, e braktisin atë dhe, befas qyteti zvogëlohet, e humb gjallërinë e tij. Kamera e shkrimtarit ikën pas njerëzve, në fshat. Pse, ç’mund të thuash tani për këtë qytet pa njerëz? Sigurisht, çdo personazh varet nga personazhet e tjerë dhe karakteri i tij mund të dalë vetëm nëpërmjet marrëdhënieve me të tjerët, po vartësia e këtij qyteti është tjetër, më e gjerë.
Njeriu i do sendet, pikërisht sepse i do njerëzit, Qyteti i Kadaresë lëviz fushat e periferisë, kur vjen pranvera, klith në gjumë, ëndërron dimrit duke vështruar dëborën, shtrëngon gjymtyrët e tij të gurta, nga protesta. Ai mban një popull të tërë. E mbron atë duke i shtrirë përsipër kubetë e kalasë së vjetër dhe ka gjithë karakteristikat e këtij populli. Ai shtrihet mbi të gjithë personazhet dhe njëkohësisht, radhitet përkrah tyre.
Ç’kërkon të thotë autori me këtë kronikë? Duke i bërë një koment artistik copërave të kronikës që i ka vënë enkas mes kapitujve si ca fragmente qeramikash antike, ai don të tregojë për madhështinë e këtij populli.
Qytet i pjerrët, kohra të pjerrta. Plaka e jetës Hanko ve duart mbi dëshmorët e Luftës nacionalçlirimtare dhe ne a duket sikur lëvizin periudhat e largëta të historisë. Ajo është 132 vjeçe. Takohen luftrat e vjetra dhe të reja. Duket sikur gjithmonë ka qenë kështu: gurë, ngjyra e hirtë, gjaku e dashuria.
Qytetit nuk i bëjnë shumë përshtypje format e reja të luftës. Ai është një luftëtar i vjetër dhe i bën përshtypje vetë lufta. Ai, bile, ka akoma kalanë e tij. Ai nuk e ka braktisur atë, megjithëse është i pajisur me një top tashmë, të vjetër natyrisht.
Plaka e jetës Hanko thotë: “Botës i ndërrohet gjaku. Njeriut i ndërrohet gjaku çdo katër-pesë vjet. Botës çdo katër-pesëqind vjet.” Nëna madhështore Hanko nuk e thotë që ky ndërrim gjaku i botës është bërë nën Skënderbenë. Si gjithë heronjtë e Kadaresë, ajo flet pak dhe le shumë për t’u nënkuptuar. Ky ndërrim i ri gjaku do të jetë një lëvizje gjigande, e gjithë qelizave të botës…
Tani ndihet ardhja e kolonave partizane. Ardhja e tyre është thënë me një thjeshtësi prekëse: “po vijnë dy kollona të gjata dhe të holla! Mbi kalldrëmet e qytetit të vjetër derdhet gjaku. Qyteti nxjerr jashtë gjakun që është vënë në lëvizje”. “Luftë e madhe do të bëhet!” thotë gjyshja. Tani qyteti përgatitet për luftën e madhe. Rrugët e tija përdridhen, shqetësohen, takohen dhe ndahen.
Që në poezitë e hershme (aq të çuditshme, aq të bukura!), para shumë vitesh, të gjithë e kemi ndjerë se në letërsinë tonë po hynte një njeri që e urrente botën e vjetër, në një mënyrë të veçantë. Përse të citojmë nga ato, kur lexuesi i mban mend mirë?
Po citojmë nga romani: “… të ulura nëpër shiltetë e buta, zonjat e agallarëve ankoheshin tani me siguri për erën e fshatarëve që vinte nga rruga, zinin hundët me dorë, zverdheshin, ju vinte për të vjellë… të ulura radhë-radhë nëpër shiltera, duke rufisur filxhanë të pafundme kafesh, ato prisnin kthimin e kohës së mbretërisë.” (fq. 19) “U zverdhe, dyllë, o nipçe, i kishte thënë xhaxhai.
U zverdh, xhaxha… Javeri i kishte futur tytën në gojën e mbushur plot. Dhëmbët e Azemit kishin kërcitur në metal. Plumbat, njeri pas tjetrit, i shpërthyen bulçitë, kafkën dhe një pjesë të kokës. Në sofër ranë, të përziera, copra mishi të papërtypura mirë dhe copra nga koka e Azemit”. (fq. 192) “Iliri i vuri flakë magjisë dhe e hodhi përdhe. Ndërsa ajo digjej, ne nisëm të thërrisnim prapë dhe pastaj zbërthyem pantallonat dhe filluam të derdhim ujët e hollë mbi të…” (fq. 57). Kjo nuk është letërsi, po përbuzje dhe urrejtje e gjallë.
Kështu duke i kaluar kapitujt si një album grafikash, shohim zonjën Majnur tek çirret mes sheshit për tapitë. Është fjala për tapitë! Ajo tani ka harruar fare se është zonjë e madhe. Pastaj Maksuti (a s’do të lëkundet përjetësisht mbi gjoksin e tij të rrëzuar, ajo fleta e bardhë, e shkruar shpejt?).
Pseudoeruditët, intelektuali i vjetër dhe laboratori i tij qesharak, dallkaukët, “namusllinjtë”, imoralë, filistinë dhe gjithfarë deliresh etj. Askush nuk ka dhënë kaq shumë portrete të tilla. Autori nuk ka asnjë dhembje për fundin e tyre.
Ai i godet gjithnjë.
Po çfarë dashurie për njerëzit e thjeshtë dhe të mirë! Figurat e dala nga populli ngrihen si obeliskë në roman.
Duke shkruar për partizanin Tare Bonjaku, shkrimtari është i shqetësuar. A e keni vënë re se sa të shkurtra janë fjalitë këtu? Sapo bien krismat, tregimi mbaron.
Sikur shkrimtari është lodhur dhe i kanë rënë duart mbi tryezë… « Partizani Tare, i dashur!» mund të ketë thënë ai. Po nuk ka shkruar asgjë. Zonja Majnur diçka tha. Diçka të urryer.
Po askush nuk ju përgjigj.
Shkrimtari u ngrit nga tryeza e punës dhe iku…
Romani «Kronikë në gur» është një roman i ri.
S’e kam fjalën në kohë, po në cilësi.
Të gjithë romanet e tij janë të një tipi të ri.
Këtu nuk është fjala për rryma, po për novacione që i kërkon vetë jeta.
Kadareja i vizaton karakteret ndryshe, tabllotë i ngre në një mënyrë të vetën ; futi për herë të parë në prozën tonë gjerësisht filozofinë dhe poezinë, një poezi të freskët dhe të çuditshme. Poezia e prozës së tij është në nivelin e lirikave të tij. Megjithëse unë jam kundra atyre që vlerat kryesore të romaneve të Kadaresë i gjejmë tek figurat poetike. Jo, ai është prozator. Po të bënim një studim të veçantë dhe të gjatë, të gjithë do ta pranonim, se Kadareja si prozator qëndron shumë lart.
Po forca e fantazisë, pasuria e karaktereve, freskia e gjuhës, origjinaliteti i tablove – të gjitha këto tregojnë se ai ka shumë për të thënë.
Është folur shumë për prozën e Kadaresë, por akoma nuk është folur plotësisht.
Mbase ky është i vetmi autor prej të cilit kritika më shumë ka marrë se sa i ka dhënë.
Duke folur për veprat e tija, shpesh herë janë thënë fjalë të përgjithshme, entuziaste ose janë cituar metafora dhe krahasime të këtij autori.
Por proza e tij është diçka e re, ashtu si ishte dikur e re edhe poezia e tij, prandaj na duhen patjetër forma të reja kritike. Me fjalët forma të reja kritike dua të them këtë : jo kallëpe standarde, jo skelete të gatshme artikujsh që mbushen shpejt me fjalë.
Karakteret e romaneve të Kadaresë janë krijime aq të çuditshme saqë, nganjëherë, ato janë mohuar si karaktere. Ai skalit në një mënyrë të re. Si skulptorët e kohës. Një goditje e menduar. Një tjetër e rrufeshme.
Duke i dhënë goditjen e fundit, skulptori ka nxjerrë nga mermeri njëkohësisht edhe sytë, edhe linjën e lakuar dhe elegante të brinjës, edhe të qeshurën, edhe idenë e këngës. Fatkeqësisht proza jonë mban akoma mbi supe një zakon, i cili në degët e tjera të arteve është harruar që në shekujt e rilindjes. P.sh. piktura : ajo nuk merret më me pikturimin e hollësishëm të poreve të lëkurës, të qimeve të duarve etj. Ekziston akoma mendimi se për një karakter duhen njëqind faqe. Unë jam i sigurt se në tryezën e tij të punës.
Kadareja për çdo personazh i ka nga njëqind faqe. Po si nga të tëra këto këput vetëm 20-30 rreshta dhe i shpërndan nëpër dy-tri pika të menduara mirë të romanit. Dhe karakteri është i plotë. Se, siç thotë Çehovi, arti i të shkruarit është arti i të shkurtuarit.
Marrim p.sh. djalin me flokë të çelta. Ai nuk ka as emër. Përkohësisht, duke kërkuar grykët e zeza të puseve, mban mbi vehte emrin e Orfeut, po e hedh përsëri këtë emër, sepse ai nuk mund të jetë Orfeu.
Ai është thjesht një djalë me flokë të çelta. Ai shfaqet befas në dy-tri dritare të romanit dhe kalimthi ne vëmë re tek ai gishtat e gjatë, një shishe me vajguri, spangon, pak hi dhembjen e pafund të tij, honin e kësaj dhembjeje kërrusur mbi honin e pafund të puseve. Pastaj ai ikën dhe vendin e tij e zënë të tjerët.
Po figura e tij, ky krijim i mrekullueshëm na ka mbetur në mendje: “në qoftë se nuk e gjej, atëherë do të zbres ta kërkoj në skëterrë”. (f. 156). Vetëm dy-tri gjëra na ka vizatuar autori nga ai, po të tjerat i marrim me mend, ashtu siç marrim me mend anën e prapme të një pallati të cilit i shohim vetëm një fasadë.
Kështu kemi me dhjetëra personazhe: plaka e vjetër Hanko, Ibrahimi me sytë e përgjakur që këndon një këngë të vjetër islamike e deri tek gjyshja Selfixhe, të cilën autori e përmend dendur dhe me dashuri.
Si në romanet e tjera të Kadaresë edhe këtu bije në sy mënyra e tij e kompozimit të materialit jetësor. Kjo gjë është thelbi i origjinalitetit të tij. Zakonisht, prozatorët nëpër veprat e tyre, vëmendjen më të madhe e përqendrojnë në një linjë. Linjat e tjera janë si udhët e dorës së dytë: sa më larg që janë nga qendra, aq më të mjegullta dhe të heshtura bëhen ato, ku kalojnë vetëm personazhe-kalimtarë të rrallë.
Pas këtyre udhëve kemi sfondin. Kurse Kadareja vepron ndryshe; të gjitha linjat, i punon me atë penel, me atë tonalitet. Kështu sfondi përzihet me planin e parë. Në pikturë kjo do të ishte kundra ligjit të perspektivës, kurse në letërsi është diçka interesante dhe e bukur. Këtë e kemi parë edhe tek “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”.
Plaka Nicë u shfaq fare befas në horizontin e romanit. Po si mund ta linte atë autori dhe të ikte pas një linje të përcaktuar që më parë, e cila e ndesh vetëm kalimthi plakën Nicë? Kjo qe një “mëkat kompozicionale”, një thyerje e të gjitha rregullave të “urbanistikës” së romanit me udhët qendrore dhe periferike… Po pikërisht nga kjo thyerje lindi romani aq interesant, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”.
Si rezultat i të gjitha këtyre, në romanin “Kronikë në gur” linjat lindin dhe zhduken befas, aty këtu, si përrenjtë malorë. Pikërisht ky gërshetim i veçantë dhe asimetrik është armatura e romanit.
Nuk është gjuha e bukur ajo që lidh kapitujt e romanit. Kapitujt janë si gurët e ftohtë të këtij qyteti: ata janë të lidhur njeri me tjetrin me një çimento njerëzore; duke i prekur me radhë ata, ne kemi prekur fundin dhe kemi parë të tërën.
Ata që e quajtën reportazh “Dasmën” nuk e kishin kuptuar këtë, ashtu si nuk e kuptuan romanin ata që bënë filmin. Edhe dikur me vështirësi qenë kuptuar poezitë e para të këtij autori të njohur tashmë si novator.
Po në këtë roman ne nuk çuditemi më: tani shihet qartë se ai ka një aftësi të mrekullueshme për të na e dhënë atë botë poetike që mund të na japë vetëm ai, në një mënyrë të re, duke gërshetuar linjat, heronjtë, dhembjen, këngët, koburet, ngjarjet dhe peizazhet me një shkathtësi prej mjeshtri.
Veç vlerave të tjera, një vepër e bën të mirë edhe interesi dramatik. (S’e kemi fjalën aspak për gërshetimin e ndërlikuar të subjektit me kthesa të papritura, me këputjen e befasishme të linjave etj. Nuk është puna fare te kompozicioni.)
Ka shumë kohë që poezia, duke ia lënë prozën narracionin, e la mënjanë këtë mjet. Humbën poemat-novelë dhe u zhvillua me bujë romani. Pasi merret me paraqitjen e gjithanshme të jetës, romani nuk mund të kuptohet as pa dramë, as pa poezi. Po drama (në kuptimin e gjerë të fjalës) nuk kërkohet të jetë aq e ashpër në një roman si në një vepër dramatike.
Një konflikt tepër i mprehtë, me tension të veçantë, është për pjesën dramatike. Nganjëherë romane shumë të mira, kur inskenohen nuk kanë sukses. Dramatizuesit e këtyre romaneve kërkojnë më kot nëpër kapituj dramën. Përse D. Agolli e bëri komedi “Fytyrën e dytë” dhe novelë “Njeriun e mirë”? Natyrisht, që pa i shkruar këto dy vepra, ai e dinte se nuk mund të bënte ndryshe.
Duke lexuar romanin për të cilin po flasim, kemi vënë re se, si gjithmonë te veprat e Kadaresë, këtu ka shumë dramaticitet. Bile dramaticiteti është karakteristikë e stilit të këtij autori.
Ai përshkruan hovet e fuqishme, pikturon vetëm detajet e forta, kap kontrastet, i hiperbolizon distancat dhe dimensionet. Po, gjatë leximit të romanit, interesi dramatik nuk është i fortë. Ka faqe në roman që lexuesi i lexon i tërhequr vetëm nga stili i të shkruarit. Kjo nuk është gjë e mirë. Siç e thashë më lart, nuk është fjala për ta bërë lexuesin kureshtar. Veprat që kërkojnë të tërbojnë kureshtjen e lexuesit, zakonisht janë diletante dhe naive si romanet policeske.
Po lexuesi kërkon të jetë i interesuar për heronjtë e një vepre dhe ndjek rrugën e tyre. Mirëpo, çfarë mund të bëjë ai f.v. për Nikë Martinin? Nika, kjo figurë madhështore, e jeton shpejt tragjedinë e vet. Kështu, pothuajse gjithë heronjtë e Kadaresë, aq të skalitur dhe dramatikë, jepen vetëm në apoteozën e tyre. Këtej ka lindur mendimi i gabuar se Kadareja bën vetëm këngën e prozës. Në këtë roman dramat pasojnë njëra tjetrën.
Ato janë të gjetura bukur, të kapura në lëvizje, të ashpra dhe të dhimbshme.
Këtu Kadareja zotëron një art të veçantë. Po një gjë është e vërtetë: këto drama nuk janë kurrë të plota. Nga ato autori ka dhënë vetëm aktin e fundit, apoteozën. Kjo e ka dobësuar interesin dramatik.
Në takimet e ndryshme që kam patur me lexuesit, ata më kanë pyetur shumë për Kadarenë. Lexuesit e duan tepër këtë shkrimtar dhe siç më është dukur mua, ai është autori më i dashur i tyre. Po më ka rënë rasti të dëgjoj nga ata mendime lidhur me interesin dramatik. Mos ndofta, romancieri ynë e kërkon vetë një gjë të tillë? Sidoqoftë, për këtë duhet diskutuar.
Thashë më lart se Kadareja i ka të gjitha ato që i duhen një prozatori dhe se krijimet e tij të shumta në prozë nuk duhen vlerësuar në asnjë mënyrë vetëm nga poezia. Po, sigurisht, ai tabllotë i ngre me një poezi të rrallë, çdo mendim e shpreh në mënyrë të figurshme, dhe fjalitë i thur me atë kujdes dhe elegancë që ka edhe nëpër poemat e vjershat.
Kjo është poezia në kuptimin e gjerë të fjalës.
Kuperi thotë diku se prozatorët e mirë ecin gjithmonë drejt kësaj poezie.
Prozatorët e mirë janë quajtur gjithmonë poetë nga kritika.
A nuk e quante kështu Bielinski Gogolin për „Taras Bulbën“?
Ne jemi mësuar të quajmë poezi çdo krijim në vargje, që në të vërtetë mundet të mos ketë kurrfarë poezie. Duhet të sqarohet ky nocion.
Krijim poetik është edhe një roman edhe një nokturn, edhe një etyd në plastelinë.
Duke e quajtur romanin „Kronikë në gur“ një krijim poetik ne nuk po i ngatërrojmë aspak zhanret dhe ai nuk pushon së qenuri roman. Vetëm ky është një vlerësim i drejtë i poezisë së Kadaresë në romanet e tij.
Duke ngecur nëpër figurat e prozës së tij, disa shokë janë hutuar, kanë marrë realitetin për mirazh: nuk kanë kuptuar se nën këto lartësi poetike lëvizin një galeri e gjërë dhe e pasur karakteresh, ka kontradikta, jetë, luftë dhe dashuri. Ky ka qenë një gabim i rëndë.
Kështu, duke shkruar në mënyrën e tij, Kadareja kap vetëm kulmet më të larta, everestet e dramave.
Të duket si një operator që e ka vendosur kameran në një avion.
Dialektikisht, ky art i madh ka edhe të keqen e tij: mbesin jashtë shumë gjëra të tjera, të rëndomta mbase, por të domosdoshme për një roman.
Ndofta këtu duhet filluar diskutimi për interesin dramatik.
Ky nuk është një roman i thjeshtë. Duke folur për të, duhet folur patjetër për çështje të ndryshme të prozës së Kadaresë. Kjo gjë kërkon studime të shumta dhe të gjëra nga kritikët tanë.
Duke lexuar kronikën e qytetit të gurtë del e qartë kjo gjë: duke u nisur nga fragmente kronikash, këngësh, gurësh dhe kujtimesh, autori ka bërë historinë madhështore të një qyteti që ai e do shumë.
Dhe këtë histori artistike e ka bërë shumë mirë. Letërsia jonë njeh shumë pak romane të tillë të mirë.
Bukuria e gjuhës këtu, është diçka më vehte.
Gjithçka është parë nëpërmjet një xhami të vogël, të gjetur diku nëpër sepetet e vjetra të gjyshes. Ç’është ky xham, pak oval, nëpërmjet të cilit bota depërton reale dhe e çuditshme?
Ky është arti i madh i popullit.
Ai që e ka atë në dorë, do të na japë me siguri romane të tjera akoma më të mira.
Do të shkonim shumë gjatë po të analizonim gjithshka ka parë autori, kur e drejtoi këtë xham mbi këtë qytet.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Frederik Rreshpja, poeti që nuk lindi për të jetuar në tokë
Mallkimi i të qenit poet
“Një popull pa shkrimtarë, më tepër se fatkeq”
