Manastiri, dikur një nga qendrat më të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare! Qyteti i Kongresit të Alfabetit, njëherësh Kongres i unifikimit, zgjimit dhe ndriçimit të vetëdijes kombëtare.
Në Manastir i krijua Komiteti për Lirinë e Shqipërisë (1905).
Sipas statistikave të popullsisë së Vilajetit të Manastirit (Vilayet de Monastir), botuar në frëngjisht nga Instituti Gjeografik i Sofjes, më 1902, qyteti i Manastirit atë vit kishte gjithsej 5 972 shtëpi, nga të cilat 1 775 ishin turke (myslimane), 1 600 bullgare, 1 397 shqiptare, 700 ishin vllehe dhe 500 izraelite.
Por, përveç 1397 shtëpi të shënuara shqiptare, edhe një pjesë prej 1 775 shtëpive të shënuara si turke, i përkisnin kombësisë shqiptare myslimane, ndërkaq kjo arsyeton rilindësit shqiptarë, që, Manastirin atëbotë e konsideronin si qytetin më të rëndësishëm shqiptar.
Në Manastir u themelua Klubi Bashkimi (1908), më pas “Shoqëria botonjëse letrare”, që pati edhe shtypshkronjën, duke e bërë Manastirin qendrën e botimit të librave shqip dhe të shtypit shqiptar.
Pas Luftës së Dytë Botërore, edhe shqiptarët e këtij qyteti me rrethinë iu nënshtruan shpërnguljes masive të dhunshme, për të mbetur sot në një numër simbolik, sikur fotografia e bërë më 28 Nëntor të viti 1946, që thotë shumëçka…
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
‘Shqiptarët më 1904-ën’, si i përshkruante gazeta amerikane
‘Murgu i Voskopojës që shkruajti shqip qysh më 1731’
“Çamëria, deri në Prevezë, me 80 mijë shqiptarë, iu dha Greqisë”
