Ekonomia e Turqisë është në krizë. Inflacioni është i lartë dhe në rritje, rritja ekonomike po ngec, rezervat e këmbimit valutor kanë rënë, shumë mallra janë në mungesë ose thjesht të padisponueshme, dhe familjet me të ardhura të ulëta dhe të mesme varfërohen gjithnjë e më shumë. Me PBB-në për frymë që ka rënë nga 12,600 dollarë në 2013 në 8,500 dollarë në 2020, 85 milionë banorët e Turqisë janë përballur me perspektiva të zbehta ekonomike për pjesën më të mirë të një dekade.
Edhe pse i kushtohet shumë më pak vëmendje sesa meriton, Turqia është një vend i rëndësishëm gjeopolitikisht dhe ekonomikisht, që ndan kufijtë territorialë ose detarë me Bashkimin Evropian, Rusinë dhe katër vende të Lindjes së Mesme. Është i vetmi anëtar me shumicë myslimane i NATO-s dhe ka ushtrinë e dytë më të madhe të Aleancës, pas Shteteve të Bashkuara. Kriza e saj ka rëndësi përtej kufijve të saj.
Problemet e Turqisë janë pothuajse tërësisht të vetëshkaktuara. Qeveria e Presidentit Recep Tayyip Erdoğan ka shpenzuar vite duke zbrazur institucionet demokratike të vendit dhe duke mbjellë ndarje brenda popullsisë për të shtypur ngritjen e një opozite të bashkuar politike. Për shkak të performancës së fortë ekonomike të viteve të mëparshme, Partia për Drejtësi dhe Zhvillim (AKP) e Erdoganit është rizgjedhur në çdo votim që nga viti 2002. Por kjo mbështetje ka rënë ndjeshëm si rezultat i përkeqësimit të situatës politike dhe ekonomike.
Politikisht, qeveria e Erdoganit ka arritur gjithnjë e më shumë të mbështesë idenë e një shteti fetar, edhe pse kushtetuta mandaton një shtet laik, dhe ajo ka shtypur pamëshirshëm gazetarët dhe mospajtimin politik që nga një përpjekje për grusht shteti në 2016.
Kushtet ekonomike janë edhe më të këqija. Kur rritja filloi të ngadalësohej në mesin e viteve 2010, qeveria e Erdoganit u përgjigj duke sponsorizuar investime në shkallë të gjerë në infrastrukturë dhe duke inkurajuar bankat që të mbanin normat e interesit të ulëta. Por për shkak se këto shpenzime financoheshin nga burime të jashtme, ato krijuan presion inflacioniste. Norma e inflacionit turk arriti në dyshifrore në vitin 2017 dhe që atëherë është rritur më tej.
Kështu Turqia po përballej me vështirësi ekonomike shumë përpara krizës së COVID-19 dhe kur erdhi pandemia, ajo goditi fort Turqinë. Dhe megjithëse masat stimuluese shumë agresive bënë të mundur rifillimin e rritjes ekonomike, situata makroekonomike është bërë e paqëndrueshme. Nga vjeshta e këtij viti, të dhënat zyrtare e vlerësuan normën e inflacionit në 21%, por shumë besonin se norma e vërtetë ishte edhe më e lartë. Vëzhguesit e tregut parashikojnë një normë inflacioni prej 30% ose më shumë në muajt e ardhshëm. Nuk është çudi që një pjesë e konsiderueshme e turqve kanë përjetuar një rënie të rëndë të të ardhurave reale (të rregulluara nga inflacioni).
Për t’i bërë gjërat edhe më keq, Erdogan i ka bërë presion bankës qendrore prej kohësh që të mbajë normat e interesit të ulëta, sepse ai pajtohet me një teori të thyer që inflacioni shkaktohet nga normat e larta të interesit. Çdo ekonomist i besueshëm do të vinte në dukje se për të ulur inflacionin nevojiten norma interesi më të larta, jo më të ulëta. Por Erdogan këmbëngul në besimin e tij perverse dhe ai ka zëvendësuar guvernatorin e bankës qendrore tre herë në dy vitet e fundit për të siguruar që autoriteti monetar të vazhdojë të bëjë ofertën e tij. Kështu, më 16 dhjetor, guvernatori i ri i bankës qendrore uli normat e interesit me një pikë tjetër përqindjeje në 14%, duke e vendosur normën reale të interesit në -7%.
Për më tepër, shumë nga politikat stimuluese të qeverisë kanë përshpejtuar inflacionin pa rritur prodhimin real, duke shkaktuar largimin e kapitalit dhe një nënçmim masiv të lirës turke, e cila ka humbur 45% të vlerës së saj kundrejt dollarit amerikan këtë vit. Pasi i ka zbrazur me shpejtësi rezervat e saj, detyrimet e rezervës bruto të bankës qendrore tejkaluan 150 miliardë dollarë deri në mars 2021, ndërsa aktivet e saj kishin rënë nën 90 miliardë dollarë.
Teksa Erdogan i përmbahet me këmbëngulje politikave të tij joortodokse, mungesat e mallrave po bëhen më të shpeshta dhe të rënda, duke nxitur përpjekjet e disa ndërmarrjeve shtetërore për të kontrolluar çmimet. Por deficitet në rritje në firmat shtetërore po rrisin deficitet fiskale, duke shtuar kështu presionet inflacioniste.
Duke pasur parasysh rritjen e shpejtë të çmimeve, pagat reale do të kenë rënë me 27% në terma dollarë në vitin 2021, ndërsa përkeqësimi i mungesës po zvogëlon më tej standardet e jetesës. Për të kompensuar dëmin, qeveria ka mandatuar tani një rritje me 50% të pagës minimale, duke filluar nga 1 janari 2022. Por kjo thjesht do të hedhë më shumë karburant në zjarrin e inflacionit.
Nëse qeveria turke ndryshon kursin duke shtrënguar politikën monetare dhe duke u angazhuar për reforma të tjera për të reduktuar deficitin fiskal dhe për të ulur presionin, siç është heqja e kontrolleve të çmimeve (veçanërisht në ndërmarrjet shtetërore), ajo mund të shuajë ende gjakderdhjen që ka shkaktuar. Por, për sa kohë që Erdoğan i kërkon të shtënat dhe vazhdon në kursin e tij aktual, perspektiva për ekonominë e Turqisë dhe për mirëqenien e familjeve turke do të vazhdojë të errësohet. Ndikimi në stabilitetin e një vendi kaq të rëndësishëm strategjik mund të bëhet i pamundur të injorohet.
/Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga Project Syndicate
