Estetika e kubizmit, futurizmit, surealizmit, ultraizmit, dadaizmit, ekspresionizmit dhe imagjinatës (krijimtarisë) revolucionarizuan skenën letrare të epokës. Lëvizjet avangarde janë më shumë një qëndrim ndaj artit, sesa estetikë. Qëllimi? Të shkëputesh me gjithçka që është ndërtuar, me krijime të ndryshme dhe novatore. Sigurisht, ky do të jetë objektivi kryesor i 7 shkrimtarëve të mëdhenj të avangardës që po ju paraqesim më poshtë./Konica.al
- Kubizmi: Apolineri
Kubizmi bazohet në burime piktoreske dhe, për rrjedhojë, përfshin imazhe, tekste, shkronja të ndryshme, etj. Autori më i shquar i lëvizjes është Gijom Apoliner (1880-1918) me “Kaligramat”e tij (1918). Apolineri ishte poet, romancier dhe krijues kaligrami: një poemë vizuale, frazë ose grup fjalësh, qëllimi i të cilave është të formojë një figurë që përfaqëson vetë subjektin e shkrimit. Përveçse është pararendësi i kubizmit letrar, ai ishte gjithashtu i pari që përdori termat “surealizëm” dhe “surealist”.
- Futurizmi: Marineti, një nga shkrimtarët më të mëdhenj të avangardës
Tomaso Marineti (1880-1918) poeti dhe shkrimtari italian, i njohur si themeluesi i futurizmit letrar pas botimit të “Manifestit futurist” (1909) në gazetën franceze “Le Figaro”.
“Le të deklarojmë se shkëlqimi i botës është pasuruar me një bukuri të re; bukuria e shpejtësisë. Një makinë garash… Një makinë gjëmuese, e cila duket sikur ecën mbi një shteg të shrapnelit, është më e bukur se Fitorja e Samotrakës”. (“Manifesti Futurist”)
Ky tekst shënoi një para dhe pas, duke refuzuar estetikën tradicionale. Për më tepër, ai përmban karakteristikat kryesore të lëvizjes: Lartësimi i energjisë; Përparimi; Makina dhe industrializimi.
- Surealizmi: Andre Breton
Për shumë njerëz, surealizmi është avangarda më e rëndësishme e të gjithë lëvizjes. Në këtë kuptim, krijimi i takon shkrimtarit francez Andre Breton (1896-1966), i cili mori pjesë në lëvizjen Dada dhe njihet si udhëheqësi i surealizmit francez. Në vitin 1919, ai themeloi revistën “Littérature”, një nga revistat më me ndikim të kohës, ku edhe botoi dy Manifestet Surrealiste (i pari në 1924 dhe i dyti në 1930)./Konica.al
- Ultraizmi: Borges
Edhe pse nuk ishte krijuesi i kësaj avangarde, e vërteta është se Jorge Luis Borges (1899-1986) është ndoshta figura më e rëndësishme e ultraizmit. Një lëvizje që u shfaq në 1918 për t’u përballur me modernizmin e Ruben Darios. Qëllimi kryesor ishte të eliminohej gjithçka që ishte e panevojshme në shkrim, duke u përpjekur t’i bënte metaforat dhe imazhet më të rëndësishme. Kështu, një nga veprat poetike që e përfaqëson më së miri këtë synim është “Vrulli i Buenos Aires” (1923).
- Dadaizmi: Tristan Tzara
Dadaizmi e ka origjinën në vitin 1916 nga dora e poetit rumun Tristan Tzara dhe gjermanit Hugo Ball. Autori kryesor i kësaj lëvizjeje është Samuel Rosenstock (1896-1963), i njohur me pseudonimin e të cilit është Tristan Tzara, i cili ishte një poet rumun dhe një figurë kyçe në këtë avangardë. Në çfarë konsiston? Ai buron nga premisa e padobishmërisë së artit dhe kulturës tradicionale. Në këtë kuptim, ai identifikohet mbi të gjitha nga nihilizmi i tij: Dada lindi nga mohimi absolut, nga një antiart, një britmë rebelimi kundër realitetit mizor të Luftës së Parë Botërore; Arbitrarja, meqë nuk ka kuptim në vetvete, gjithçka është kaos; Menjëhershmëria: shkruani fjalët që ju vijnë në mendje në këtë moment të saktë dhe bëni një poezi me to.
- Krijimtaria: Huidobro, një nga shkrimtarët e mëdhenj të avangardës
Poeti kilian Vicente Huidobro (1893-1948) është një nga avangardat më me ndikim të letërsisë spanjolle. Një pjesë të madhe të jetës e kaloi në Evropë, midis Parisit (ku u zhyt në krijimin poetik të Apolinerit) dhe Madridit. Falë këtyre përvojave, ai është themeluesi i një prej avangardave më kalimtare, imagjinatës. Mes veprave më të shquara figuron “Altazor” ose e=udhëtim me parashutë (1931), ku ai shkëputet gradualisht me gjuhën sa më shumë që lexuesi avancon në secilën prej shtatë këngëve të tij.
Al aiia aia / Ia ia ia aia ui / Tralali/ Llali lala 5/ Aruaru…
- Ekspresionizmi: Heinrich Mann
Kjo lëvizje avangarde lindi në Gjermani në vitin 1910, fillimisht si një formë reagimi kundër impresionizmit. Kështu, si kubizmi, u përshtat fillimisht me pikturën, pastaj me letërsinë. Si rrjedhojë, më shumë se një lëvizje, është një mënyrë për të shprehur moskonformizmin dhe pesimizmin përballë një shoqërie dekadente. Në këtë kuptim, shkrimtari gjerman që u shqua në prozë, veprat e të cilit u bënë objekt kritikash të forta është Heinrich Mann (1871-1950).
Ndonëse këta autorë njihen si shkrimtarë të mëdhenj avangardë, e vërteta është se nuk ishin të vetmit që u dalluan në skenën letrare botërore të shekullit XX për inovacionin e tyre. Për shembull, shkrimtarët e kalibrit të Luis Aragonit, Filip Supolt, Sezar Valejo dhe Oliveiro Girono nuk janë cituar./Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
‘Fundi tragjik i Virginia Woolf’
”Le Monde” analizon veprën e Ismail Kadaresë
