Në Moulmein, në Birmaninë e Poshtme, më urrente një numër i madh njerëzish – ishte hera e parë në jetën time që kisha fituar rëndësinë e duhur që të më ndodhte një gjë e tillë.
Isha shefi i rendit në një rajon policie të qytetit, ku urrejtja për evropianët, pa ndonjëfarë qëllimi dhe në njëfarë mënyre pa bujë, ishte shumë e hidhur. Asnjëri nuk kishte kurajo të organizonte protesta, por nëse ndodhte që një grua evropiane dilte vetëm në Pazar, padyshim që dikush do t’i derdhte lëng betel-i në fustan.
Si oficer policie, unë isha objektiv i dukshëm dhe ata s’e humbnin rastin të më dhunonin sa herë që ndiheshin të mbrojtur. Kur një birmanez i shkathët më pengoi gjatë një ndeshje futbolli, ndërsa gjyqtari (edhe ky birmanez) ktheu kokën në anën tjetër, turma shpërtheu në një të qeshur shpotitëse. Kjo ndodhi më shumë se një herë. Në fund, përqeshjet e fytyrave të verdha të të rinjve që ndeshja gjithandej, sharjet e hedhura në drejtimin tim, kur largësia u jepte kurajë, më acaronin keq. Priftërinjtë e rinj budistë ishin më të poshtrit. Në qytet kishte disa mijëra të tillë dhe dukej se të gjithë nuk kishin gjë tjetër për të bërë, veç të rrinin nëpër qoshet e rrugëve e të shpotitnin evropianët.
Kjo gjendje ishte e çuditshme dhe shqetësuese, sepse asokohe unë e kisha mbledhur mendjen top që imperializmi ishte diçka e keqe dhe sa më shpejt të laja duart me punën aq më mirë do të ishte. Teorikisht – e natyrisht, në fshehtësi – unë isha pro birmanezëve dhe kundër shtypësve të tyre, britanikëve. Për sa i përket punës që bëja, nuk gjej fjalë ta përshkruaj urrejtjen time për të. Në një detyrë të tillë shikohet nga afër puna e pistë e perandorisë. Të burgosurit e drobitur të rrasur në kafazet e qelbura të burgut, fytyrat e frikësuara, gri, të të dënuarve afatgjatë, të ndenjurat e mavijosura të burrave të rrahur me shkop bambuje – e gjithë kjo më ngarkonte me një ndjenjë faji të padurueshme. Nga ana tjetër, s’kisha ndonjë perspektivë të qartë. Isha i ri dhe me shkollim të mangët e më duhej të përpunoja ndonjë zgjidhje në heshtjen e plotë që mbulon gjithë anglezët në Lindje. Nuk e dija as që perandoria ishte buzë vdekjes, dhe as që ajo ishte shumë më e mirë se perandoritë e reja që rriten për t’i zëne vendin.
Gjithë ç’dija ishte fakti se kisha ngecur mes urrejtjes sime për perandorinë të cilës i shërbeja dhe zemërimit tim kundër egërsirave të vogla djallëzore që përpiqeshin të ma bënin punën të padurueshme. Nga njëra anë e mendoja sundimin britanik si të pathyeshëm, si diçka të mbërthyer pazgjidhshmërisht pas vullnetit të njerëzve të dërrmuar, in saecula saeculorum, nga ana tjetër mendoja se lumturia më e madhe në botë do të ishte kur të shpohej me bajonetë barku i një prifti budist. Ndjenja të tilla janë efekte anësore normale të imperializmit; pyesni çdo zyrtar anglo-indian, në rastistë ta kapni pas pune.
Një ditë ndodhi diçka, e cila, në një farë mënyre ishte iluminuese. Një incident i vogël në vetvete, por mua më dha një pikëvështrimi më të mirë nga ajo që kisha pasur deri atëherë për imperializmin – motivet reale mbi të cilat veprojnë qeveritë despotike. Një mëngjes herët, shefi i rendit në një rajon policie në anën tjetër të qytetit, më telefonoi dhe më tha se një elefant po shkatërronte Pazarin. A mund të shkoja për të bërë ndonjë gjë? Nuk dija ç’mund të bëja, megjithatë doja të shikoja çfarë do ndodhte dhe i hipa mëzit e u nisa. Mora pushkën, një Winchester 44 i vjetër – shumë e vogël për të vrarë një elefant, por mendova se edhe vetëm krisma do të mjaftonte për ta frikësuar. Gjatë rrugës më ndaluan birmanezë të ndryshëm dhe më rrëfyen bëmat e elefantit. Nuk ishte elefant i egër, sigurisht, por një i zbutur që ishte “çmendur”. Ai ishte lidhur, siç lidhen elefantët e butë kur vjen vakti që “çmenden”, por një natë më parë kishte këputur zinxhirët dhe ishte arratisur. Kujdestari i tij, i vetmi person që mund ta bënte zap në atë gjendje, i ishte qepur nga mbrapa ta kapte, por ai kishte marrë drejtim të gabuar dhe tani ndodhje 12 orë larg, ndërsa në mëngjes elefanti ishte rishfaqur në qytet.
Birmanezët nuk kishin armë, kështu që s’mund të bënin dot gjë. Tashmë elefanti ia kishte shkatërruar dikujt kasollen prej bambuje, kishte vrarë një lopë, kishte përmbysur disa tezga frutash e u kishte përlarë mallin; kishte ndeshur gjithashtu makinën e plehrave të bashkisë dhe, kur shoferi kishte kërcyer prej saj e ishte shtrirë përtokë, ai përmbysi makinën dhe e dhunoi me goditje.
Shefi birmanez i rendit dhe disa policë indianë më prisnin në zonën ku ishte parë elefanti. Ishte një zonë shumë e varfër, një labirint karakatinash prej bambuje, të mbuluara me gjethe palme, që gjarpëronin në faqen e një rrëpire. Më kujtohet se ishte një mëngjes i vrenjtur, i mërzitshëm, para se të niste shiu. Ne filluam të pyesnim njerëzit se ku kishte shkuar elefanti dhe, si zakonisht, nuk morëm përgjigje të saktë. Kështu ndodh vazhdimisht në Lindje; një ngjarje tingëllon e besueshme në largësi, por sa më shumë i afrohesh vendit të ngjarjes aq më e turbullt bëhet historia. Disa thoshin se elefanti ishte larguar në atë drejtim, disa thoshin se kishte shkuar në një drejtim tjetër, disa betoheshin se nuk kishin dëgjuar fare për të. Unë pothuajse e kisha mbledhur mendjen që e gjithë kjo histori ishte një gënjeshtër e madhe, ndërsa dëgjuam britma jo shumë larg. U dëgjua një klithmë e fortë, terrorizuese: “Ej, kalamaj, largohuni! Largohuni në sekondë!” dhe një grua e moshuar, me thupër në dorë, doli nga këndi i një kasolleje, duke larguar dhunshëm një grup fëmijësh cullakë. Pas saj dolën gra të tjera, të cilat kërcisnin gjuhën e bërtisnin; padyshim që aty kishte diçka që fëmijët nuk duhej ta kishin parë.
Erdha rrotull kasolles dhe pashë kufomën e një burri të shtrirë në llucë. Ishte indian, një bujk dravidian i zi, thuajse lakuriq, i cili s’kishte shumë minuta që kishte vdekur. Njerëzit thanë se elefanti kishte ardhur papritur nga mbrapa kasolles, e kishte kapur burrin me feçkë, i kishte vendosur këmbën në shpinë dhe e kishte ngjeshur në tokë.
Ishte stina e shirave dhe balta ishte e butë, fytyra e tij kishte hapur një transhe gjysmë metër të thellë dhe gati dy metra të gjatë. Ai shtrihej përmbys, me krahët të kryqëzuara dhe kokën të kthyer fuqishëm në njërën anë. Fytyra i ishte veshur me baltë, sytë të hapur në ekstrem, dhëmbët të zbuluar që shprehnin një agoni të padurueshme (Kurrë mos më thoni, meqë ra fjala, që të vdekurit duken paqësorë. Shumica e kufomave që unë kam parë kanë pamje djalli). Fërkimi i këmbës së egërsirës gjigante ia kishte hequr lëkurën e shpinës thuajse si hiqet lëkura e një lepuri të rrjepur.
Sa pashë të vdekurin dërgova një nga policët te shtëpia e një miku aty afër të merrte një pushkë elefantësh. Mëzin e kisha kthyer mbrapa tashmë, nuk doja të tmerrohej nga frika dhe të më rrëzonte në llucë, në qoftë se nuhaste elefantin. Polici u kthye në pak minuta me një pushkë dhe pesë fishekë, ndërkohë mbërritën disa birmanezë dhe na thanë se elefanti ndodhej poshtë nga fushat e orizit, vetëm pak qindra metra larg. Ndërsa bëra përpara, pa e ekzagjeruar, gjithë popullsia e zonës la shtëpitë dhe më ndoqi. Ata panë armën dhe të gjithë ishin të lumtur që unë do të gjuaja elefantin. Kur elefanti kishte nisur t’u shkatërronte shtëpitë, ata nuk kishin treguar ndonjë interes për kafshën, ndërsa tani ishte tjetër gjë, ai do të vritej. Për ata ishte një farë argëtimi, siç mund të ishte edhe për një turmë anglezësh, e përveç kësaj, ata donin mishin. Kjo më shqetësonte disi. Unë s’kisha qëllim të gjuaja elefantin – për armën dërgova ta merrnin thjesht që ta kisha për t’u vetëmbrojtur në rast nevoje – pastaj kur je i ndjekur nga një turmë është e sikletshme.
Zbrita tatëposhtë kodrës, me pamjen dhe ndjesinë e një budallai, me pushkën në sup dhe me presionin që vinte prej një armate njerëzish gjithnjë në rritje. Në fund të kodrës, kur largoheshe nga kasollet, gjendej një rrugë me kalldrëm e matanë saj një sërë fushash orizi njëhektarëshe të papunuara ende, por të njomura nga shirat e para dhe lara-lara prej barishteve të egra. Elefanti ndodhej nja shtatëdhjetë metra larg rrugës, me anën e majtë kthyer nga ne. Nuk e pikasi fare afrimin e turmës. Ai shkulte tufat e barit, i përplaste pas gjurit që t’u shkundte baltën dhe i rraste në gojë.
Në rrugë ndalova. Sapo e pashë elefantin e kisha shumë të qartë që nuk duhej ta qëlloja. Të qëllosh një elefant është punë serioze – është gati njëlloj si të shkatërrosh një makineri të kushtueshme – dhe sigurisht njeriu nuk duhet ta bëjë një gjë të tillë në qoftë se ka mundësi ta shmangë. Në atë largësi, duke kullotur i qetë, elefanti nuk dukej më i rrezikshëm se një lopë. Mendova atëherë dhe atë mendim kam edhe sot se sulmi i tij prej të çmenduri kishte kaluar; që do të thoshte se ai do të bridhte paqësisht derisa të kthehej kujdestari i tij dhe ta kapte. E, për më tepër, nuk kisha dëshirën më të vogël për ta qëlluar. Vendosa që do ta vëzhgoja një copë herë që të sigurohesha se nuk i hipnin kacabunjtë përsëri dhe pastaj do të kthehesha në shtëpi.
Por, atë çast ktheva kokën nga turma që më ishte vënë pas. Ishte një turme e pafund, të paktën dy mijë vetë dhe vazhdonte të rritej çdo minutë. Ajo bllokoi një segment të gjatë të rrugës nga të dyja anët. Unë kundrova detin e fytyrave të verdha sipër teshave laragane -fytyra të lumturuara nga kjo copë herë zbavitje, të gjitha të sigurta që elefanti do të vritej. Po më shikonin si një prestigjator gati për të nisur numrin e radhës. Ata nuk më kishin qejf, por me armën magjike në duar unë isha diçka që ia vlente të kundrohej. Papritur e kuptova se isha i detyruar ta vrisja elefantin. Njerëzit këtë gjë prisnin nga unë dhe mua nuk më ngelej gjë tjetër veç ta vrisja; i ndieja dy mijë vullnete që shtynin përpara, në mënyrë të parezistueshme. Në atë moment, ndërsa qëndroja aty me pushkën në duar, kuptova për herë të parë kotësinë e dominimit të njeriut të bardhë në Lindje. Ja ku isha, një i bardhë me pushkën c tij, përpara një turme të paarmatosur vendasish – aktori kryesor në dukje, ndërsa në realitet isha veç një kukull që vërtitej tutje-tëhu prej vullnetit të fytyrave të verdha mbrapa meje.
Në këtë moment e kuptova se kur njeriu i bardhë kthehet në tiran, ai shkatërron lirinë e tij. Ai kthehet në fyell, një manekin statik, figura konvencionale e një sahibi. Sepse do ta harxhojë jetën duke u përpjekur të’ “impresionojë” vendasit me kushtet e regjimit të tij dhe gjatë çdo krize i duhet të bëjë atë çfarë “vendasit” presin prej tij. Ai vesh një maskë dhe fytyra e tij rritet për t’iu përshtatur formës së saj. Isha i detyruar ta vrisja elefantin. Kjo ishte përcaktuar qysh kur dërgova të më sillnin pushkën. Sahibi duhet të veprojë si sahib; ai duhet të duket i vendosur, t’i zotërojë mendimet e tij dhe të bëjë gjëra të përcaktuara. Të bëja gjithë atë rrugë me pushkë në dorë, me dy mijë njerëz që më ndiqnin nga mbrapa, e në fund të largohesha si dështak, pa bërë asgjë – jo, kjo s’mund të ndodhte. Turma do të më vinte në lojë. Gjithë jeta ime, jeta e çdo të bardhi në Lindje, ishte një betejë e gjatë për të mos u bërë gazi botës.
Sidoqoftë, elefantin nuk doja ta vrisja. E shikoja duke përplasur tufat e barit pas gjurit, me pamjen e gjysheve të zhytura në pune që kanë elefantët. Vrasja e elefantit më dukej krim. Në atë moshë nuk isha dhe aq i brishtë përballë vrasjes së kafshëve, por nuk kisha vrarë kurrë elefant dhe as që dëshiroja të vrisja ndonjëherë (Në njëfarë mënyre vrasja e kafshëve më të bëshme duket diçka më e keqe). Pastaj, duhej menduar edhe për pronarin e egërsirës. I gjallë elefanti kushtonte të paktën njëqind paund, ndërsa i ngordhur do të kishte vetëm vlerën e dhëmbëve të tij – ndoshta pesë paund. Megjithatë më duhej të veproja shpejt. U ktheva nga ca birmanezë me përvojë në dukje, të cilët i gjetëm aty kur mbërritëm dhe i pyeta se si ishte sjellë elefanti. Të gjithë thanë të njëjtën gjë: në qoftë se nuk e shqetësoje, ai as që të kishte në mendje, por mund të egërsohej po t’i afroheshe.
E kisha të qartë ç’duhej të bëja. Duhej të afrohesha, le të themi, nja njëzet metra dhe ta testoja si do sillej. Në qoftë se egërsohej do ta qëlloja, nëse nuk reagonte ndaj pranisë sime s’do të kishte asnjë rrezik të lihej aty derisa të kthehej kujdestari i tij. E dija gjithashtu që nuk do ta bëja një gjë të tillë. Në qitje isha i dobët dhe toka poshtë këmbëve ishte e butë dhe zhyteshe në çdo hap që hidhje. Në qoftë se elefanti egërsohej dhe unë nuk qëlloja në shenjë, shanset për të shpëtuar ishin po aq sa të një thithëlope poshtë rulit të asfaltimit. Por, edhe atë çast nuk vrisja mendje për jetën time, por për fytyrat e verdha kundruese mbrapa meje.
Në atë çast, me turmën që më këqyrte, nuk kisha frikë në kuptimin e zakonshëm të kësaj fjale, siç mund të kisha po të kisha qenë vetëm. Një i bardhë nuk duhet të trembet në asnjë mënyrë në praninë e “vendasve”, e kështu, përgjithësisht, ai nuk trembet. I vetmi mendim që kisha në mendje ishte se, në qoftë se bëhej një gabim, dy mijë fytyrat birmaneze do të më shikonin të ndjekur, të kapur, të shkelur dhe të katandisur në një kufomë me dhëmbët përjashta, si indiani në majë të kodrës. Dhe në qoftë se ndodhte kjo, ishte shumë e mundshme që një pjesë e tyre do të qeshte. Ndaj kjo ishte punë që s’bëhej. Kishte vetëm një alternativë. I futa pushkës fishekun në gojë dhe u shtriva në rrugë për të marrë shenjë më mirë.
Turma ngriu dhe nga fytet e panumërta doli një psherëtimë e thellë, e shtruar, e lumtur, njëlloj si njerëzit në një teatër që mezi kanë pritur ta shohin më në fund perden tek ngrihet. Më në fund ata do të kishin çastin e tyre të argëtimit. Pushka ishte një prodhim gjerman i bukur me thep në formë kryqi. Asokohe nuk e dija se të vrisje një elefant duhej qëlluar në atë mënyrë që plumbi të kalonte mundësisht nga veshi në vesh. Prandaj duhet të kisha marrë shenjë drejt vrimën e veshit, sepse elefanti ishte me pamje anësore; faktikisht unë mora shenjë disa centimetra para kësaj pike, me mendimin se truri i tij duhet të ishte më përpara. Kur tërhoqa këmbëzën nuk dëgjova as krismën dhe nuk ndjeva as shkelmin e kondakut – qitësi kurrë nuk e dëgjon kur plumbi godet në shenjë – por dëgjova britmën e gëzuar që doli nga gjoksi i turmës. Në atë çast, në aq pak kohë, e pamjaftueshme edhe për plumbin që të mbërrijë në objektiv, njeriu mund të mendonte vetëm se elefanti kishte pësuar një ndryshim të tmerrshëm. Ai as nuk u tund dhe as nuk ra, por çdo fije e trupit të tij ishte tjetërsuar. Dukej i gozhduar, dridhej, jashtëzakonisht i plakur, si i paralizuar, pa rënë në tokë, nga fuqia e frikës së plumbit.
Më në fund, pas një pauze që dukej e pafundme – mund të ketë zgjatur pesë sekonda – u lëshua në gjunjë. Nga goja nisi t’i dilte shkumë. Dukej i mbuluar prej një pleqërie të pakufishme. Qëllova sërish në të njëjtën pikë. Me gjuajtjen e dytë nuk u rrëzua, por u ngrit me një ngadalësi dëshpëruese dhe mezi qëndroi në këmbë, me këmbët të pafuqishme dhe kokën të varur. Shtiva për të tretën herë. Kjo ishte goditja që e këputi. U pa shumë qartë dhimbja që i tronditi gjithë trupin dhe ia mori krejt edhe atë pak fuqi të mbetur në këmbët e tij. Por, gjatë rrëzimit pati një përpjekje për t’u ringritur, ndërsa këmbët e pasme u shembën poshtë tij, pjesa e përparme qëndronte lart si një shkëmb gjatë rrokullisjes, feçka ngrihej drejt qiellit si një degë peme. Ai pëlliti, për të parën dhe të fundit herë. Pastaj u lëshua krejt, me barkun nga unë, me një përplasje që tronditi tokën deri aty ku kisha mbështetur këmbët.
U ngrita. Birmanezët u lëshuan me vrap nëpër baltë. Ishte e sigurt që elefanti nuk do të ngrihej më, megjithëse nuk kishte dhënë shpirt ende. Ai merrte frymë ritmikisht me ofshama të zhurmshme, njëra anë e kodrës prej mishi ulej e ngrihej me dhimbje. Goja e tij e hapur -syri mund të shquante edhe ngjyrën roze në fund të zgavrës së fytit të tij. Prita një kohë të gjatë që të ngordhte, por frymëmarrja nuk iu dobësua. Në fund shtiva dy fishekët e mbetur në pikën ku mendoja se mund të kishte zemrën. Gjaku buroi nga trupi si kadife e kuqe, por ai përsëri nuk ngordhi. Trupi i tij nuk u drodh hiç kur e goditën të shtënat e fundit, frymëmarrja e torturuar vazhdonte pa asnjë ndërprerje. Ai po ngordhte, shumë ngadalë dhe me dhimbje sfilitëse, por në një botë të largët për mua, ku s’kishte plumb që mund ta dëmtonte më. E pashë që zhurmës masakruese i duhej dhënë fund. Ishte e tmerrshme të shikoje egërsirën gjigante të shtrirë, të pafuqishme për të lëvizur apo vdekur, dhe të ishe i pafuqishëm për t’i dhënë goditjen përfundimtare. Dërgova të më sillnin pushkën time të vogël dhe i derdha plumbat njëri pas tjetrit në zemrën dhe gojën etj. Dukej se nuk i bënin asnjë përshtypje. Frymëmarrja torturuese vazhdonte me qetësinë e tiktakeve të orës.
Në fund nuk e durova dot më pamjen dhe u largova. Më vonë dëgjova që agonia kishte zgjatur edhe një gjysmë ore. Birmanezët po vinin me hanxharë dhe shporta qysh kur unë isha aty dhe, me sa më hanë, deri mbasdreke e zhveshën trupin e tij prej mishit.
Sigurisht, më pas pati diskutime të pafundme rreth vrasjes së elefantit. Pronari u acarua shumë, por ai ishte veç një indian dhe nuk mund të bënte më shumë. Përveç kësaj, ligjërisht unë isha në rregull, sepse një elefant i çmendur, si edhe një qen i tërbuar, duhet të vritet në qoftë se ka dalë jashtë kontrollit të të zotit. Mendimet e evropianëve ishte të ndara. Më të moshuarit thanë se unë kisha të drejtë, të rinjtë thanë se është e turpshme të vrasësh një elefant ngaqë vrau një bujk të mjerë, sepse një elefant ishte më i vlefshëm se çdo bujk koringez. Më vonë isha i kënaqur që bujku ishte vrarë; kjo më vendosi në anën e drejtësisë dhe më dha pretekstin e mjaftueshëm për të vrarë elefantin.
Shpesh vrisja mendje nëse kishte njeri tjetër apo jo që e kishte kuptuar se unë e bëra gjithçka që të mos dukesha budalla.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Aventura parisiane e George Orwell
Titujt më të shitur të javës
