Të jetuarit në Turqi e ka bërë autorin mjeshtër të këtij zhanri. Romani i Orhan Pamukut “Netët e murtajës” zhvillohet kryesisht në Mingheria, një “histori e trilluar”, “shpirtërore” dhe një ishull imagjinar osman, një “perlë e detit Mesdhe Lindor”, siç thonë piktorët dhe turistët e magjepsur nga malet e thyera dhe kryeqyteti i gurtë trëndafili, i cili shkëlqen kur shihet nga larg. Mirëpo, pas fantazisë orientaliste, qëndron një mikrokozmos perandorie në kulmin e kolapsit./Konica.al
Në vitin 1901, shpërthen një murtajë bubonike, të cilën Pamuk do ta përdorë për të ekspozuar dobësitë e këtij organi politik. Rikthyer në Stamboll, sulltani dërgon zyrtarin e lartë të shëndetit publik, kimistin mbretëror, i cili ndodh të jetë një ekspert karantine. Kimisti mbretëror vritet menjëherë. Sulltani dërgon një mjek të dytë, Nuri Beun, që të zgjidhë krimin dhe të përpiqet të shmangë murtajën. Veçse masat sanitare duhet të kalojnë përmes guvernatorit osman të Mingherias, Sami Pasha, një mikpritës gjenial dhe një gurgëlltitës i papërmbajtshëm, politik deri në asht. Së fundmi, Nuri Beu është martuar me mbesën e sulltanit, princeshën Pakize, kështu që kur mbërrin çifti mbretëror, guvernatori Sami Pasha mbledh një turmë për një ceremoni të përshtatshme mirëseardhjeje, në dreq sëmundja ngjitëse. Murtaja nuk e frikëson Sami Pashën; ai i konsideron thashethemet, një skemë për të rritur tensionet midis grupeve rivale të ishullit, grekëve dhe turqve. Madje, nuk është entuziast as për një qasje shkencore ndaj vrasjes; ai thjesht do të mbledhë 20 të dyshuar për vrasje për t’i futur në burg. Siç i thotë Nuri Beut: “Edhe ajo që në fillim mund të duket se nuk ka të bëjë fare me politikën, mund të zbulojë nën sipërfaqe të gjitha llojet e komploteve dhe qëllimeve të liga”. Pamuk shprehet se kishte menduar për këtë temë dekada më parë, punën e filloi në vitin 2016 dhe e kishte përfunduar pjesërisht “Netët e murtajës” kur shpërtheu Covid-19. “Mësova shumë për marrëzinë njerëzore në pandemi”, – iu shpreh një gazetari. Megjithatë, ai nuk po përdorte murtajën për të folur për marrëzi. Ajo çfarë i interesonte ishte karantina me potencialin e saj, për të prishur marrëveshjet ekzistuese institucionale. Izolimet dhe urdhrat jashtëzakonisht të papëlqyeshme, të gjitha ndodhin në “Netët e murtajës”, nxisin trazira dhe mund të çojnë në revolucion ose një grusht shteti, madje edhe një sërë grushte shtetesh. Duke e vendosur romanin në një kohë kur karantina mund të nënkuptojë mbylljen e tregjeve ushqimore, djegien e lagjeve dhe grumbullimin e njerëzve të ekspozuar në zona të mbipopulluara, pothuajse të sigurta se do t’i vrasin, Pamuk është në gjendje të parashtrojë pyetje për natyrën e shtetit: Kur është koha për të ndihmuar njerëzit dhe kur është diktaturë? Dhe si ta kuptojnë qytetarët ndryshimin?/Konica.al
Romani “Netët e murtajës” përbëhet nga tri pjesë. Secila përshkruan një fazë të evolucionit të Mingherias nga zotërimi kolonial në një komb të pavarur, me epideminë që vepron si një katalizator për ndryshim. Faktikisht, Sami Pasha përfaqëson burokracinë perandorake – kjo është puna e tij – dhe në mënyrë të figurshme. Ai është kavalier me të vërtetën dhe mospërfillës me drejtësinë, gjithsesi Pamuk është i specializuar për personazhet e paqëndrueshme dhe lëkundjet marramendëse drejt së ardhmes dhe nuk na e lehtëson gjykimin moral. Guvernatori buzëqesh hidhur, teksa përpiqet të qetësojë fillimisht njërin, pastaj një tjetër, nga fraksionet e ishullit – nacionalistët grekë dhe turq; rebelët fetarë; sheikët që u thonë përkrahëse të përdorin fletushka lutjeje dhe amulete për të zbuar murtajën dhe të vazhdojnë të lajnë të vdekurit e tyre; konsujt e huaj të etur për të shqetësuar osmanët; kompanitë e transportit që lobojnë kundër karantinës, duke nxjerrë fitime nga paniku. Ai është veçanërisht i dëshpëruar për të kënaqur shefin, sulltanin, i cili kujdeset më pak për shëndetin e mingherianëve, sesa për të qetësuar fuqitë evropiane që kanë ngritur një bllokadë detare të ishullit të infektuar. Duke u shqetësuar dhe duke u kthyer prapa, guvernatori mbjell konfuzion dhe paralizë. Mirëpo, ai i fut lexuesit brenda çdo qoshku të ishullit, ndërsa shpalos komplotet e mundshme në mendjen e tij. […] Paranoja është subjekti i madh i Pamukut dhe motori i stilit të tij. Ai na detyron të lexojmë mes dyshimeve dhe frikërave. Asnjë realitet, asnjë prapahistori, nuk është kurrë ajo që duket. “Është një letërsi paranojë”, – shkruan Pamuk, duke shtuar se është ajo që ai shkruan. Nëse romanet e tij kanë cilësinë postmoderne për t’i rezistuar mbylljes, nëse zhgënjejnë atë që Roland Barthes e quajti “pasioni për kuptimin”, kjo ndodh sepse ka komplote dhe kundërkomplote deri në fund. Ai është vërtet, një romancier për epokën pas vërtetës. […] Kur Pamuk e quajti veten një shkrimtar paranojak, ai emëroi mjeshtra të tjerë të zhanrit – Dostojevski, Borges, Eko, Pynchon, më pas tha se kishte njëfarë epërsie ndaj tyre, pasi ishte rritur në një vend që “ka përvetësuar paranojën si një formë ekzistence”. Ai i referohej Turqisë, natyrisht, një kombi me kaos politik, grusht shteti ushtarak (katër që nga lindja e Pamukut, në 1952) dhe sulme të shpeshta për komplote antiqeveritare. Këto zakonisht kanë shfaqur rrjete në hije, shumë të përbëra nga zyrtarë të rangut të lartë në aparatin e sigurimit shtetëror, të cilët janë besnikë fanatikë të presidentit të parë modernizues të Turqisë, Mustafa Kemal Ataturk. Nuk është rastësi, që termi shtet i thellë e ka origjinën në Turqi. Pamuk ka më shumë arsye për paranojë, se shumica e qytetarëve turq. Në vitin 2005, një vit para se të fitonte çmimin “Nobel”, ai u gjykua për “denigrim turqizmit”, i konsideruar krim, uke aluduar për gjenocidin armen në një intervistë me një revistë zvicerane. Deri në momentin e shkrimit të këtij artikulli, ai është nën hetim për një akt tjetër kriminal denigrimi: fyerjen e Ataturkut në “Netët e murtajës” , botuar në Turqi në 2021. […] Pamuk i ka dhënë Majorit një mohim të besueshëm. Mirëpo, “Netët e murtajës” është padyshim satirë dhe alegori. Përplasjet e ashpra ndaj stileve osmane, revolucionare dhe nacionaliste të lidershipit përbëjnë një kritikë ndaj Ataturkut, Kemalizmit, madje edhe qeverisë së Presidentit Erdogan – jo vetëm tek një personazh. Për të analizuar një roman të Pamukut, duhet të përqendrohemi ekskluzivisht në komplot. Duhet t’i kushtojmë vëmendje mënyrës se si tregohet historia. Pamuk vendos trillime brenda metafiksioneve: rrëfyesit e tij shpjegojnë, sesi i gjetën letrat ose dorëshkrimet, mbi të cilat do të bazojnë tregimin e tyre, vetëm për ta intriguar shtirjen me zbulime të pavërteta dhe ndryshime rrëqethëse toni. […] Në një deklaratë, pasi u sulmua “Netët e murtajës”, Pamuk shprehet se Majori “është një hero me virtyte të shumta, që është i dashur nga publiku” dhe për këtë arsye, nuk kishte për qëllim të satirizonte presidentin e ndjerë turk. Ndoshta. Ose ndoshta, Pamuk i mashtroi persekutuesit, që të shigjetonin personin e gabuar. Në fakt, Pamuk ka ndërtuar një labirint rreth përgjigjes dhe kjo është një zgjidhje më vete./Konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Nobelisti i botës së tretë… sipas Orhan Pamuk
“Lumturia është prania e asaj(atij) që do”
“Nobeli? Peter Handke lindi dhe u rrit në kufi me Jugosllavinë!”
