Zyhdi Morava lindi në fshatin Grace të Devollit, më 14 mars të vitit 1946. Edhe pse për arsye biografike ai punonte si punëtor, që në rininë e tij ai gjente kohë të merrej me shkrime dhe letërsi, së bashku me një grup shokësh të njohur si shkrimtarë të rinj, ku bënin pjesë: Bedri Myftari, Roland Gjoza, Ahmet Golemi, Kosta Dhamo, etj. Në fillimin e viteve ’70-të, pjesa më e madhe e këtij grupi të rinjsh u kritikuan dhe u goditën për “shfaqje të huaja dhe liberale” në veprat e tyre dhe për këtë shkak, Zyhdi Morava, fillimisht u internua nga Tirana, duke u dërguar si punëtor bujqësie në fshatin Yrshek, në periferi të kryeqytetit.
Pas pak kohe, (në vitin 1978), po për të njëjtat motive, ai arrestohet dhe dënohet me 8 vjet burg, dënim të cilin e vuajti në kampin e Spaçit. Pas përmbysjes së regjimit komuniste, krahas krijimtarisë letrare, Morava u angazhua me krijimin e sindikatave të pavarura dhe për disa vjet ai ushtroi profesionin e gazetarit dhe drejtuesit të gazetës “Sindikalisti”. Po kështu mbas vitit 1991, ai botoi disa libra si në gjininë e poezisë ashtu dhe të prozës e, për disa kohë ishte në funksionin e kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Pjesa që po publikojmë në këtë shkrim është marrë nga kujtimet e tij ku ai përshkruan në mënyrë letrare periudhën e arrestimit të dy poetëve me origjinë nga fshati Bërzështë i Librazhdit, Genc Leka dhe Vilson Blloshmi, si dhe dëshmitë e bashkëvuajtësit të tij, Bedri Blloshmi, lidhur me dënimin me vdekje dhe u pushkatimin e Gencit e Vilsonit, pasi ishin akuzuar si “armiq të popullit”!
QEFINI I HËNËS
Po atë ditë që na dhanë dënimin me vdekje, secilin në qelinë e vet, na lidhën duar e këmbë dhe në kokë na vunë nga një skafandër. Të gjitha këto masa merreshin që ne, pushtuar nga dëshpërimi, mos vrisnim veten duke goditur murin me kokë a në ndonjë tjetër mënyrë. E ndërsa rrinim ashtu, kruspullosur e të lidhur, nëna jonë dhe ajo e Gencit, rropateshin në dyert e Gjykatës së Apelit, në atë të Gjykatës së Lartë dhe më në fund, me shpresa thuajse të shuara, si dy rrëkeza që regëtijnë nën tokën e përtharë, ndaluan rrjedhën në portën e madhe e të rëndë, që ruhej nga ushtarë të armatosur të Presidiumit të Kuvendit Popullor. Dhe në këmbët e “perëndive” që kishin në dorë jetët tona, hodhën lutjet e tyre prej nëne, qanë, u përdëllyen, kërkonin të na falej jeta.
Zot, luteshin ato në heshtje, Zot i madh e i dashur, mbushja mendjen KËTYRE, që t’ua falin jetën bijve tanë.
Dhe përgjigja erdhi. Por jo nga Zoti. Erdhi nga ATA.
– “Djemtë tuaj janë armiq të rrezikshëm të Partisë e të shtetit. Ata që deshën vdekjen tonë, do dënohen me vdekje. Po Partia jonë e ka zemrën të madhe. Presidiumi i Kuvendit Popullor, vendosi t’i falet jeta Bedri Blloshmit, për të vuajtur 25 vjet burg”.
Kur më komunikuan përfundimisht dënimin me vdekje, mbaj mend se ndjeva në gojë shijen e saj, diçka mes shijes së dheut e tabutit. E prapë gjeta fuqi të pyes:
– Po Bedriu?
– Ja hoqën vdekjen. Po më keq akoma. Do të vdesë në burg. U dënua me 25 vjet.
Dhe vazhduan:
– Po zgërdhihesh?
Vetëm atë çast kuptova se pata buzëqeshur. Buzëqeshje që ma dhuroi jeta e tim vëllai. Kush ka jetë, ka dhe shpresë.
Na morën po atë natë. Më mirë të them, në mesnatë. Në fillim më hoqën skafandrën. Rrotullova kokën si për të çmpirë qafën e lodhur. Pastaj më hoqën zinxhirët e më vunë prangat në duart e lidhura pas. Në korridor të burgut pashë Gencin. Ishte ligur e dobësuar si të qe zokth. Sytë e tij të përlotur më shihnin si të më kërkonin diçka, si të gjenin shpëtimin tek unë. Na i veshën këpucët. Hodha sytë nga biruca e Bedriut. Ai s’ndihej i gjallë. Mos vallë flinte? Po si i flihej atë natë, si…?! Çastin kur na zunë nga krahët, Genci para e unë më pas, thirra:
– Lamtumirë shokë! Vëlla, lamtumirë!
Dhe zemra m’u tkurr. S’ia dëgjova zërin për të fundit herë, vëllait, të dashurit, të mirit, trimit, të voglit. Nga qelitë rrotull, m’u përgjigjën mjaft zëra:
– Kurajo, Vilson!
Dhe i papërmbajtur, ulëriva:
– Bedriiii…!
Po Bedriu heshtte. Pse kështu, o Zot, pse? Ç’i kishte ndodhur?
(Atë natë, më tregonte Bedriu kur ishim në Spaç, atë natë e dija që do t’i merrnin. Ndaj kisha vendosur të mos flija. Të paktën t’i jepja lamtumirën e fundit Vilit, vëllait që aq shumë e kam dashur. Po s’pata forcë të rezistoja. Në gjellën e darkës, ata kishin hedhur ilaç për gjumë, bile me doza të mëdha. Në mëngjes, kur po më nxirrnin për në banjë, duke u dridhur, hodha sytë nga vendi ku duhej të ishin këpucët e Vilit. Ato mungonin. Kishin ikur me vdekjen. Më ra të fikët).
Na futën në auto-burg. Burg lëvizës. I mbyllur hermetikisht. Me Gencin ishim sup më sup. Dridhej. I dobësuar dhe i trembur më dhimbej. Doja t’i jepja kurajë, po ç’t’i thosha? A mund të ngushëllohet njeriu në prag të vdekjes? Ndjeja herë pas here të mbështetej pas meje. Kjo ndodhte sa herë auto-burgu merrte ndonjë kthesë. Ndjeja ngrohtësinë e atij trupi të rëzbitur, ndjeja jetën e tij, atë jetë që, pas pak, do fikej si fikja e shkrepëses së ndezur kur i fryjmë pasi kemi ndezur cigaren. Edhe imja. Pse kështu? Ç’të keqe patëm bërë?
Auto-burgu ndaloi. Na zbritën zënë përkrahësh. Gjëja e parë që më zunë sytë ishte Shkumbini. Me një ndriçim të argjendtë vjedhur nga hëna, ikte disi nervoz e përbuzës duke krijuar luspa ndriçuese aty ku rrjedha e tij ndeshte me gurë të nënujshëm.
Qe natë vere me hënë të plotë, nata e 17 korrikut të vitit 1977. Asnjëherë s’më qe dukur më e bukur dhe më e ndritshme hëna se atë natë. Një urë e drunjtë lidhte brigjet e lumit. Kaluam mbi atë urë nën të cilën Shkumbini rridhte me një rënkim të lehtë, si t’i vinte keq për jetët tona aq të reja që shkonin për t’u shuar ca më tej.
Doja t’i bëja një dhuratë për ato ditë të bukura që më pat falur verës, kur lahesha në ujërat e ftohta të tij, vjeshtës me pasqyrimet e zbehta të drurëve në rrjedhën e vet dhe pranverës me gjelbërimin e gjethuar të shelgjeve e të rrepeve rritur pranë tij. Po ç’t’i jepja? S’kisha asgjë.
Para meje policë nga ata të skuadrës së pushkatimit. Pas meje vinte Genci i heshtur e meit si drita e hënës. Pas tij prapë policë të skuadrës së pushkatimit. Ndala hapin vetëm një çast dhe shumë shpejt nxora prej këmbës njërën këpucë, të cilën pa u vënë re e flaka në rrjedhën disi rënkuese dhe ankuese të Shkumbinit. Nga kjo, u gëzova si çilimi. Ç’të të jepja tjetër, miku im i vjetër, ç’të të jepja tjetër?
E lamë urën e drunjtë e zumë t’i ngjiteshim një të përpjete të fortë, një shtegu të hapur rishtas, mes shkurreve të mareve, dafinave e drurëve të tjerë të egër prej nga, pas vapës së ditës çlirohej bujarisht aroma e gjetheve të njoma të luleve të egra çelur rrëzë shkurreve, atje ku i shihte dielli.
Genci bariste me vështirësi, kokulur, më i heshtur se vdekja. Edhe unë s’e kisha të lehtë. Veç drobitjes së përbashkët me Gencin, kisha një këmbë të zbathur. Më çirrej nga shkurret e më çahej nga gurishtet. Po ç’rëndësi kishte? A nuk do të vdisnim pas pak?
Urdhëruan të ndaleshim diku, mjaft larg nga lumi që rridhte ndanë rrugës nacionale, te përroi i Firarit. Na vendosën buzë një grope jo aq të thellë, të cilën dukej se e kishin hapur po atë ditë. Me shpinë nga ajo dhe me fytyrë nga policët që u rreshtuan me armët gati. Tytat e pushkëve vetëtinin nën dritën e hënës e dukeshin si gjarpërinj drejtuar mbi ne, të ftohtë dhe helmues.
– Sikur të ndodhë ndonjë mrekulli! – më pëshpëriti Genci.
E pashë butë dhe i buzëqesha.
– Skuadra, armë gati!
Grykët e pushkëve u drejtuan mbi ne si sy përbindëshash. Sa shumë e sa bukur ndrinte ajo hënë e heshtur! Ç’bënte hëna ato çaste? Po Diana? Mos vallë e ndjente se po i largohesha për ngaherë dhe shkulte flokun e zi e logorinte me gjysmë zëri në dhomën e saj, në dhomën tonë?
– Skuadra, gati për zjarr!
Ç’ishte ajo qetësi aq e çuditshme? Si nuk pipëtinte një zog që t’i gëzohej hënës ndriçuese, si nuk bulkonte një bulkth?
Si vallë nuk shushurinin gjethet e shkurreve? Mos vallë vdekja vjen kaq heshtas?
Na u afrua prokurori, ai që me dëshirë të vrullshme e këmbëngulje të veçantë kishte kërkuar vdekjen tonë. Ndaloi pranë Gencit. I tha:
– Dëshirën e fundit.
Genci ngriti sytë e këputur dhe me një zë të mekur, iu përgjigj:
– “Do të doja t’i lija dikujt amanet djalin tim të vogël për të cilin shpirti s’do të më bjerë rehat, po këtë nuk mund t’jua kërkoj juve, vrasës të ndyrë e të mallkuar”.
Kurrë s’e pata parë më trim. Prokurori, si të qe shurdh, erdhi pranë meje, e me të njëjtin ton përsëriti:
– Dëshira e fundit.
– “Të shkretët ju, u thashë, të shkretët ju, që s’e kuptoni se jeni më jetëshkurtër se ne që do të na vrisni pas pak…”!
Prokurori gjithnjë i shurdhër edhe ndaj fjalëve të mia, doli qetësisht nga hapësira e krijuar mes nesh e skuadrës së pushkatimit, si të dilte nga kafeneja. Dhe erdhi mizorisht urdhri:
– Zjarr!
Që solli në trupat tanë më parë plumbat se krismat. Dhe ne u këputëm brenda në gropë, aq pranë, siç kishim qenë në jetë, në shpirt e në ëndrra. Rastësisht dora ime preku atë të Gencit. Ajo dridhej si ta kishte zënë cërma. Regëtiu pak dhe heshti. Drita e hënës më binte në fytyrë. Kurrë s’e pata parë aq të bollshme e aq të ndritshme. U dëgjua dhe një krismë. Ajo hije ishte prokurori që shtiu mbi trupin e pajetë të Gencit.
Nuk di në lëvizi ai apo hëna, por unë e pashë në dritën e saj Dianën që bridhte zbathur brigjeve të Shkumbinit, e flokë shpleksur deri në llahtari, thërriste emrin tim. Më përtej, te rrapi i madh i Bërzeshtës, nëna ime fshinte me cepin e shamisë së kokës, sytë e diç i thoshte dritës së hënës, që pas një krisme tjetër, u shndërrua në qefin, më mbështolli butë e më hodhi larg, shumë larg, në një vend pa kthim që kishte emrin ‘SAHARA’, atje ku shkretëtira e shkretë mbeti shkretë…! Memorie.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Gazetarë, shkrimtarë e përkthyes, emrat që dënoi diktatura
Mjerë ti, Jeruzalemi që i vret profetët!
