Intervistoi: Elion Kollçaku
Znj. Kadare, dua t’ju falënderoj për kohën tuaj, fillimisht! Uroj të jeni mirë me shëndet, ju dhe gjithë familja juaj! Në këtë kohë të vështirë për të gjithë, me çfarë po merreni aktualisht? Po shkruani ndonjë libër të ri, po përktheni ndonjë vepër apo ia keni kushtuar vetëm leximit?
Helena Kadare: Në të vërtetë, koha që po jetojmë është jo vetëm e vështirë, por dhe e panatyrshme. Njerëzit kanë humbur referencat e asaj lënde të çmuar që përbën jetën njerëzore. Pa dyshim ky stil i ri jete, pa kontakte direkte, pa e parë në sy bashkëfolësin, përveçse përmes zërit që sjellin antenat, ka krijuar një farë çorientimi, të themi. Ndaj, sikurse gjithë të tjerët, përpiqem t’i vë jetës së përditshme një farë drejtpeshimi, pa deformuar shumë natyrshmërinë e saj. Ndryshimi është se ca kohë më parë të gjitha veprimet kryheshin sipas një ritmi jetik të përcaktuar në përditshmërinë e tyre. Por tani që rregullat e lojës janë përmbysur dhe nuk arrin të gjesh dot komunikimet e mëparshme, do apo s’do, do t’i përshtatesh anomalisë totale, pra këtij komunikimi virtual të detyrueshëm, duke kërkuar strategji të reja. Për mua konkretisht, që s’jam në një marrëdhënie pune, e vetmja gjë që mund të bëj pa kufizim dhe pa më vrarë ndërgjegjja se po lë pas dore gjëra të rëndësishme, është leximi. Duke hedhur vështrimin nga biblioteka, dora më ka gjetur vetishëm ata libra të hershëm, te të cilët kisha siguri absolute qe nuk do të më zhgënjenin. Sepse në kohën që i kam lexuar më kanë dhënë emocione të jashtëzakonshme. U gëzova që i gjeta sërish të njëjtat ndjesi. Dhe m’u kujtuan fjalët e një filozofi që thoshte: “Aftësia për t’u emocionuar apo mahnitur pas shfaqjeve të reja të jetës, tregon se ti kërkon dhe je gjithmonë gati për të mirëpritur dhe shijuar çuditë e papritura që ofron jeta. Përpos kësaj, jam duke shkruar disa tregime, temat e të cilave i kisha lënë mënjanë në një bllok te vogël, me mendimin që t’ju kushtohesha kur “të kisha më shumë kohë”… Dhe ja ku erdhi koha e tyre. Një kohë e bollshme nën optikën time, edhe pse aspak e gëzueshme.
Në këtë vit, gati gjithçka është kthyer online. Panairi, librat blihen dhe lexohen online, ju mungon takimi fizik me lexuesin? Po ju, i qëndroni besnike kopjeve fizike apo lexoni dhe libra online?
Helena Kadare: Jo. Nuk mund të them se më mungon ky komunikim ngaqë realisht, nuk ka qenë i shpeshtë takimi im me lexuesit, po të lë mënjanë shkëmbimin e mesazheve. Më mungon pa dyshim, madje shumë, takimi me njerëzit që dua dhe për të cilët më merr malli. Shikoni, në këtë pikë unë jam shumë ballkanase. Në kundërshtim me evropianët, ata të pjesës veriore, e kam fjalën, sikurse Franca, e kanë për të madhe qasjen që kemi ne, atë të prekjes apo të përqafimit spontan. Unë jam rritur në një familje, pjesëtarët e së cilës përqafoheshin gjithë kohës, për arsyen më të parëndësishme, ose edhe pa arsye fare, s’i bie fjala për të qenë në një mendim me tjetrin. Me këtë desha të them se më merr malli dhe dua t’i shoh e t’i përqafoj njerëzit e dashur. E njëjta ndjesi me shoqëron edhe me librat. Ndaj asnjëherë nuk e kam shijuar dot leximin letrar në një kompjuter. Online lexoj vetëm lajmet. Madje është puna e parë që bëj çdo mëngjes. Nuk mund ta filloj ditën pa marrë vesh më parë se ç’bëhet nëpër botë. Dhe pa dyshim e mbi të gjitha, në hapësirën tonë shqiptare. Ju e dini, lajmet që vijnë nga vendi ynë i dashur nuk janë përherë të gëzueshme. Shumë trazime, shumë sherre, moskuptime dhe idhnime vijnë prej andej. Të gjitha këto do apo nuk do, do ta trandin humorin, për të filluar një ditë të paqme. Dhe anasjelltas. Kur atje punët shkojnë mirë, dita të bëhet e bukur. Pa dyshim, është media elektronike që na i mundëson këtë. Ndërsa procesi i leximit të librit, është diçka krejtësisht tjetër. Këtu hyjmë në një univers të ri. Shpesh herë mendoj se sa dhuratë e madhe është për njerëzimin shpikja e librit. Momenti që ke në dorë një libër të mirë është një festë. Dhe leximi i tij është një çast i privilegjuar. Mbajtja në dorë e librit s’ka asgjë të përbashkët me ndjesitë e ftohta që përcjellin makineritë. Qofshin dhe ato më të sofistikuarat. Ju mund të më gjykoni që këto që po them janë shijet e një brezi të tejkaluar. Dhe ndoshta keni ju të drejtë. Por pyetja juaj ishte për mua dhe jo për të tjerët. Dhe unë ju thashë atë që mendoj. Elektronika është e hatashme në shkencë dhe në shumë fusha të tjera, por jo për letërsinë. Sepse ajo që përftohet nga leximi i një libri të mire është diçka kaq magjike, kaq sublime sa është vështirë ta konkurrojë diçka tjetër.
Kam parë shpesh në paraqitjet tuaja publike, të thoni se jeni e para që lexoni dorëshkrimet e Ismail Kadaresë, shkrimtarit të madh, por dhe bashkëshortit tuaj. Sa e vështirë është që të bëni gjykim neutral dhe të ftohtë, por që vlen dhe anasjelltas?
Helena Kadare: Me thënë të drejtën, nuk ka qenë aspak e lehtë. Sidomos në fillim. Së pari nga droja që kisha para admirimit total të veprës së tij. Për mua, gjithçka që dilte prej penës së tij, ngjante si ylber i zbritur nga qielli. Isha studente e letërsisë dhe e kuptoja mirë me çfarë arti kisha të bëja. Ishte si të thuash, një pëlqim pa rezerva. M’u desh një farë kohe të pranoja se krahas entuziazmit që vinte pas leximit të menjëhershëm, të shihja nganjëherë edhe hijet, krahas dritës. Dhe kryesorja, të bindja veten që mund ta thosha lirisht atë që mendoja. Në fakt, kjo ishte dhe ndihma më e drejtë, që mund t’i jepet njeriut të afërt. Por e gjitha kjo gjë është një proces i ndërlikuar, që vjen natyrshëm me kalimin e kohës, me përvojën, pjekurinë e mendimit dhe mbi gjithçka, sigurinë e brendshme, që vërejtja po ndihmon dhe asnjëherë e kundërta. Gjithsesi ky mirëkuptim i ndërsjellë kërkon kohën e vet për t’u arritur. Dhe përplasjet e gjykimeve pa dyshim që janë të pashmangshme në këtë proces.
Znj. Kadare, veçse si autore, ju keni përkthyer vepra që kanë lënë gjurmë. Duke qenë vetë pjesë e këtij procesi, sa është e vështirë të jesh përkthyes në realitetin shqiptar dhe cilët janë përkthyesit shqiptarë që vlerësoni më shumë?
Helena Kadare: Konkretisht, unë vetë kam përkthyer mjaft libra të zgjedhur sipas shijeve të mia, por edhe të konsultuar disa herë me opinionin e shtypit botëror. Kam nisur përkthimin e tyre sapo kam mbyllur faqen e fundit të leximit. Me padurim. Me dashuri. Kam zgjedhur përherë librin që më ka mbushur me mrekulli. Dhe që kam dashur ta ndaj edhe me të tjerët. Sepse lexuesi shqiptar ka një veti speciale për të kapur artin e madh. Nuk e them kot dhe as rastësisht këtë pohim. Nuk është vendi për ta shtjelluar gjatë këtë temë, por puna e gjatë si redaktore në një shtëpi botuese më ka bërë të nuhas lehtësisht shijet e vërteta të lexuesve. Ka qenë një kohë, ju e dini, kur librat shiheshin me një rreptësi të frikshme para se ata të lejoheshin për botim. Lavdi Zotit, kjo kohë ka mbaruar një herë e mirë. Ndaj ruaj bindjen se lexuesi shqiptar meriton të njohë ajkën e letërsisë botërore. Pasi kam zgjedhur librin e duhur, botuesi “Onufri” ma ka pranuar propozimin dhe, për gëzimin tim të madh, publiku e ka mirëpritur zgjedhjen që kam bërë. Shumë shtëpi të tjera botuese prestigjioze kanë ndjekur këtë rrugë. Shoh me kënaqësi në librari tituj autorësh të mëdhenj botërorë. Gjithë këto shpjegime i bëra për të treguar se s’ka patur kurrfarë vështirësie apo pengese për të përkthyer librin që do. Por ndërkaq, dua të them se krahas kësaj pune të mrekullueshme, ekziston edhe një e keqe e madhe: Cilësia e dobët e përkthimit. Kam vënë re me pikëllim se libra të mrekullueshëm kanë rënë pre e përkthimeve tejet te dobëta. Të sillesh kështu me librin i bën një dëm të pallogaritshëm jo vetëm autorit, por edhe lexuesit, sidomos atij të ri, të cilit mërzia që jep një përkthim i keq ka gjasë ta zvjerdh një herë e mirë nga leximi i mirëfilltë, një erkt. Ka të ngjarë që, pas një leximi të tillë të varfër, ai ta humbë përfundimisht shijen e leximit. Fatmirësisht, vitet e fundit kanë dalë në skenë emra përkthyesish të rinj, që i bëjnë nder gjuhës shqipe nga serioziteti dhe puna plot përkushtim e tyre. Ndër përkthyesit tanë të shquar veçoj Fan Nolin dhe Petro Zhejin. Që të dy kanë sjellë në shqip, në mënyrën më mjeshtërore Don Kishotin e Mançes te Servantesit, me një pasuri dhe bukuri gjuhësore marramendëse. Përkthyes të zot kanë qenë edhe Dhimitër Pasko, Sotir Caci, Vedat Kokona, Pashko Gjeçi, Robert Shvartz.
Znj. Kadare, tek cilët libra jeni kthyer, i rilexoni me kënaqësi dhe i rekomandoni gjithmonë, se duhet të jenë patjetër në listën e të gjithë atyre që duan leximin? Në këtë kohë, kemi nevojë më shumë se kurrë për rekomandime librash dhe kur vijnë nga ju, jemi gjithë sy e vesh.
Helena Kadare: Ka shumë libra të bukur në botë, të cilët nuk duhen lënë pa lexuar. Të tillë janë domosdoshmërish “Iliada” e Homerit, “Don Kishoti” i Servantesit, “Tri gratë” e japonezit Jasushi Inue, që është quajtur nga kritika bizhuja e historisë së dashurisë japoneze, “100 vjet vetmi” i Garcia Markezit, Poemat e Anna Ahmatoves, “Zoti President” i Asturiasit, “Çifutja e Toledos e Fojtvangerit, “Shakaja” e Milan Kunderës, ” Nderi i humbur i Katerina Blumit” i Henrik Bëll. Do rreshtoja këtu edhe një libër jo shumë të njohur të një gjermaneje anonime (por që më vonë doli identiteti i saj) që ka botuar ditarin e saj nga hyrja e ushtrisë ruse në Berlin, në mbarim të Luftës së Dytë Botërore. Libri quhet “Një grua në Berlin”. Mendoj se secili prej nesh ka shumë të mësojë prej tij. Ndërkaq dua të shtoj se ka edhe shumë libra të tjerë të mrekullueshëm, por kjo listë i përket vetëm shijeve të mia. Para ca ditëve lexoja diku: Mendja jote është biblioteka jote. Shpërndaje. Atë bëra.
Për fund, znj. Kadare, do të doja dy mesazhe nga ju, një për autorët shqiptarë dhe shtëpitë botuese dhe një për lexuesit besnikë, në këtë kohë kovidiane.
Helena Kadare: Eh! Gjithmonë më është dukur gjëja më e bezdisur dhe e papërshtatshme dhënia e këshillave. Ndoshta kjo më vjen nga një kohë e largët kur të gjithë të rriturit kërkonin të më jepnin me doemos këshilla për gjithçka. Sepse kam vënë re që përvoja e të tjerëve nuk transportohet asnjëherë. Megjithatë, meqë m’i kërkoni, dy gjëra mund t’i them nga përvoja personale. Autorëve të rinj do të doja t’u kujtoja se koha nuk është kaq e pafundme sa ç’na duket kur jemi të rinj. Ndaj ajo duhet përdorur me gjithë potencialin e mundshëm në çdo moment. Një thënie e vjetër thotë: “Kur desha të dija se ç’kishte qenë jeta, ktheva kokën mbrapa të shoh, por ajo kishte mbaruar.” Ndërsa për botuesit kam vetëm një kujtesë. Vëmendja maksimale për gjuhën në librat që botojnë. Është kaq shumë e rëndësishme kjo!/dritare.net
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Helena Kadare midis shumë gëzimeve
Helena Kadare: Lule dhe përgjues në “Hotel”
“E dashur Elona”, Helena Kadare i shkruan të bijës së Sadijes
