“Afganistani ishte misioni përfundimtar i krijimit të kombit,” shkroi ish-presidenti amerikan George W. Bush në kujtimet e tij të vitit 2010.
“Ne e kishim çliruar vendin nga një diktaturë primitive dhe kishim një detyrim moral të linim pas diçka më të mirë.” Nuk ka asgjë të habitshme në këtë logjikë: ndërmarrjet koloniale janë përshkruar gjithmonë si “misione civilizuese”.
Dhe, si në Afganistan, ata kanë dështuar vazhdimisht. Në fakt, mënyra e vetme për të ndërtuar një shtet-komb është nga brenda.
Shtetet e Bashkuara janë angazhuar në ndërtimin e suksesshëm të shtetit. Pas Luftës së Dytë Botërore, ai zbatoi Planin Marshall në Evropën Perëndimore. Por kjo ishte më shumë “rindërtim” sesa ndërtim nga e para dhe u ndërmor në vende me histori të kapaciteteve shtetërore, ekonomive funksionale të tregut dhe traditave të kohezionit kombëtar.
Për më tepër, detajet e rindërtimit u lanë pothuajse tërësisht vendasve.
Pas Luftës së Dytë Botërore, SHBA gjithashtu ndoqi një demokratizim të suksesshëm. Por, përsëri, nuk ishte “eksportimi i demokracisë” në vendet pa tradita të tilla. Përkundrazi, ajo po ndërtohej mbi vlerat latente të Republikës Weimar në Gjermaninë e pushtuar dhe demokracinë Taishō në Japoni.
Kjo është shumë e ndryshme nga misionet më të fundit të Amerikës.
Pas fitores së Luftës së Ftohtë, SHBA -ja filloi të përfshihej në ndërhyrjen liberale me kënaqësi të madhe – dhe me arrogancë. Në një sërë vendesh-përfshirë, vetëm në Afrikë, Burundi, Republikën Demokratike të Kongos, Somalinë dhe Sudanin e Jugut-ajo nisi nisma të zgjatura dhe të shtrenjta për ndërtimin e shtetit që injoruan plotësisht trashëgiminë historike dhe kontekstet sociopolitike. Sot, këto shtete mbeten shumë të brishta.
Edhe kur SHBA -ja kërkoi ndihmën e profesionistëve të Kombeve të Bashkuara dhe OJQ -ve me përvojë – të cilat ishin të gatshme të angazhonin aktorët lokalë, jo vetëm elitat politike – përpjekjet e saj për të ndërtuar institucionet shtetërore nga e para dështuan (ndonjëherë ka arritur të forcojë institucionet ekzistuese).
Në vitin 2016, Freedom House e klasifikoi Kosovën si një “regjim autoritar gjysmë të konsoliduar” dhe në 2021 si një “shtet pjesërisht të lirë”.
Po kështu, 26 vjet pasi marrëveshjet e paqes të Dejtonit i dhanë fund luftës në Bosnjë-Hercegovinë dhe atje filluan përpjekjet për ndërtimin e shtetit të udhëhequr nga SHBA, vendi klasifikohet si një “shtet pjesërisht i lirë”. Sipas një raporti të fundit të OKB-së, “shoqëria shumetnike dhe e larmishme që ekzistonte para konfliktit është zhdukur”.
Në Afganistan, dështimi i përpjekjeve të Amerikës për ndërtimin e shtetit nuk mund të ishte më i fortë, me qeverinë e mbështetur nga SHBA që zgjati vetëm disa ditë pasi trupat perëndimore u tërhoqën.
Por ishte gjithashtu e parashikueshme: Afganistani nuk ka pasur kurrë një shtet, në kuptimin perëndimor të këtij termi.
Iraku – të cilin SHBA -të e pushtuan menjëherë pas Afganistanit, gjatë shpërthimit të ndërhyrjes liberale që pasoi sulmet terroriste të 11 shtatorit 2001 – ekzistonte si shtet para mbërritjes së trupave amerikane. Por pas 18 viteve të pushtimit amerikan, kjo është gjithçka përveç një demokracie të unifikuar multietnike ku të drejtat e njeriut dhe sundimi i ligjit mbrohen.
Kjo nuk do të thotë se një vend pa një traditë të qeverisjes demokratike ose institucioneve të besueshme është i dënuar të mos i zhvillojë ato kurrë.
Promovimi i “kohezionit social” dhe “kapaciteteve autoktone”, siç mbron literatura profesionale, është një qëllim i lavdërueshëm. Por një vend që është i fragmentuar shoqërisht, i mungon tradita e pluralizmit politik dhe është i vendosur në një rajon të paqëndrueshëm, jo-demokratik, është një kandidat thelbësisht i pamundur për demokratizim.
Në Afganistan, për shembull, qeveria e mbështetur nga SHBA ishte një entitet politik jovertebror i shartuar në një shoqëri thellësisht sektare.
Kjo do të thoshte se shtetndërtimi ishte i barabartë me ndërtimin e kombit.
Dhe ndërsa Bush e konsideroi ndërtimin e kombit thelbësor, natyra dhe qëllimi i detyrës është shumë përtej kapacitetit të çdo force të jashtme.
Kjo është veçanërisht e vërtetë në kushtet e luftës. Misionet e Amerikës për ndërtimin e shtetit në Afganistan dhe Irak filluan me pushtime ushtarake që morën qindra mijëra viktima lokale. Sapo vendasit filluan ta perceptojnë “luftën e çlirimit” të SHBA si një pushtim, ndjenja anti-amerikane u rrit.
Në 2005, vetëm 17% e afganëve donin që SHBA të largoheshin nga vendi i tyre. Deri në vitin 2009, kjo shifër ishte rritur në 53%.
Në Irak, ndërkohë, 71% e popullsisë donin që SHBA të largoheshin brenda një viti. Këta nuk ishin njerëz që do të përqafonin një vizion amerikan për të ardhmen e tyre. Nuk ndihmoi që forcat islamike – qofshin talebanët apo Shteti Islamik – të tregoheshin kaq këmbëngulës.
Me tërheqjen nga Afganistani, SHBA më në fund duket se po braktis ndërhyrjen liberale. Kjo reflekton një zhvendosje më të gjerë në ekuilibrin global të fuqisë.
Pas fitores së Luftës së Ftohtë, SHBA filloi ndërtimin e një rendi të ri botëror të bazuar në “vlerat liberale”, duke përfshirë respektimin e të drejtave të njeriut, qeverisjen demokratike dhe ekonomitë e tregut të lirë. Ishte një objektiv në thelb jorealist dhe ahistorik, por nuk kishte asnjë fuqi tjetër – ose model – që mund të sfidonte hegjemonin amerikan.
Rritja e Kinës, së bashku me përhapjen e regjimeve joliberale, e ka ndryshuar atë.
Në fund të fundit, projekti i Amerikës për ndërtimin e shtetit në Afganistan ishte një dështim strategjik, jo taktik.
Në vend që të angazhohen në ndërtimin e shtetit përmes një qeverie të korruptuar dhe jopopullore kukull në Kabul, ndërsa luftojnë një luftë të pakonfundueshme, SHBA-të duhet të kishin arritur një zgjidhje të hershme me talebanët dhe të largoheshin nga vendi.
Vrasja e Osama bin Ladenit në vitin 2011 dha mundësinë ideale për një shkëputje të tillë.
Në vend që të largoheshin nga vendi si një taleban triumfues që rimori fuqinë, SHBA mund të kishte shpallur një lloj fitoreje – dhe mbase mbante shumë më tepër ndikim mbi një vend ku tani nuk ka asnjë.
Shlomo Ben-Ami, një ish-ministër i Jashtëm izraelit, është zëvendëspresident i Qendrës Ndërkombëtare Toledo për Paqe. Ai është autori i plagëve të luftës, plagët e paqes: Tragjedia izraelite-arabe.
Përkthyer dhe përshtatur nga Project Syndicate/ konica.al
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
“Afganistani, laborator për terroristët”
“Diplomacia: art i frenimit të pushtetit”
“Luftërat e pafundme” të Trumpit janë një gënjeshtër e madhe
