Hulumtimi i një gruaje, për një këngë popullore gati të harruar, zbuloi se ajo kishte një origjinë të lashtë që shkonte pas në kohë, në besimet e epokës së gurit, duke tejkaluar ndasitë rajonale.
Autor: Jack Davies | BIRN | Beograd
Radoje ose Stojan – siç ishte i njohur në Bullgari, ndërsa ruante delet, një natë e zuri gjumi në një kodër në Evropën juglindore. Teksa flinte, i ndodhi diçka e tmerrshme.
Ajo që ndodhi, varet saktësisht nga cili keni pyetur dhe ku, të paktën dikur. Për qindra vjet, përralla profetike e Radojes u këndua nga Sllovakia në veri, deri në Maqedoninë e Veriut, në jug.
Gati 100 variacione dihet se kanë ekzistuar nëpër mijëra kilometra, por narracioni thelbësor mbetet i njëjtë: tri gra, i hoqën zemrën nga kraharori të riut dhe e hëngrën, duke i kthyer detin e qiellin të kuq me gjakun e tij.
“Sot, ‘Bariu i gllabëruar’ këndohet vetëm nga një pjesë e vogël e komuniteteve në Malin e Zi verior, zhdukja e saj nga kultura rajonale, një nënprodukt i globalizmit të kulturës,” – tha Svetlana Kalezic-Radonjic, asistent-profesore e letërsisë për fëmijë, pranë Universitetit të Malit të Zi.
“Kur çdo fshat ka internet, sinjal televiziv dhe çdo fëmijë dëgjon muzikë pop, mendoj se lashtësia po vjen duke u zhdukur,” – shtoi Kalezic-Radonjic, për BIRN.
Kalezic-Radonjic është autore e një analize strukturore 18-mujore, të “Bariut të gllabëruar” – duke dëgjuar dhjetëra versione të regjistruara për të gjurmuar origjinën e këngës dhe gjetjet e saj janë botuar në “Kontekst”, një revistë akademike e specializuar në letërsinë maqedonase.
Kurioziteti i saj u nxit nga një vërejtje në artikullin shkencor të një kolegu – i cili, nënvizonte se, ndërsa tekstet e “Bariut të gllabëruar” ishin macabre, melodia ishte një vals i lezetshëm.
Por, ndërsa përzierja e çuditshme e fjalëve dhe muzikës ishte pikënisja e saj, në përfundim të hulumtimit Kalezic-Radonjic kuptoi se, me zhdukjen e këngës, bota po humbte më tepër se një melodi gazmore.
Festë apo paralajmërim?
Larg të qenit thjesht një histori tmerri mesjetar, lirika është dëshmi e besimeve të lashta fetare, trashëgimia e së cilës vazhdon edhe sot e kësaj dite. Megjithëse, historia e tri grave që hanë zemrën e një djali në gjumë shihet si një paralajmërim i koduar në lidhje me rrezikun e fuqisë femërore të pakontrolluar, në të vërtetë rrënjët e saj janë një lloj festimi për këtë energji.
Kalezic-Radonjic konstatoi se një nga të dhënat për origjinën e këngës ishte rrethana në të cilat këndohej tradicionalisht: në Bullgari, në pagëzime; në Bosnjë, gjatë korrjeve në formën e një vallëzimi tradicional kolo; në Kroaci, në kohën kur fëmijët i vinin për të fjetur dhe në prag të festës së Gjon Pagëzorit.
“Në të vërtetë, kjo këngë është për një ngjarje të gëzueshme, për këmbënguljen kokëfortë të jetës, që rinovohet pas vdekjes,” – shkroi ajo, në “Kontekst”.
Por, si përfundoi një këngë që nisi si festë e jetës, në një lirikë kaq të etur për gjak?
Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, Kalezic-Radonjic duhet të zbulonte sesi, kënga kishte evoluar me kalimin e kohës. Aty filloi puna e saj si hulumtuese.
Në kulmin e popullaritetit të saj, kënga “Bariu i gllabëruar” u këndua në një hapësirë prej më shumë se 1.000 kilometrash katrorë. Si të gjitha këngët popullore, ato u kaluan gojë me gojë nga qyteti në qytet. Çdo këngëtar që e këndoi dhe përhapi këtë këngë, e ndryshoi paksa, derisa, qindra kilometra larg, dolën në pah versione të dallueshme.
Ishte ky evolucion organik që shpjegon sesi kjo lirikë e errët e gjeti veten të kënduar me një melodi kaq të këndshme. Kalezic-Radonjic tha: “Meloditë udhëtonin në të gjithë botën dhe nëse dikush i pëlqente një melodi nuk ishte problem ta bashkëngjiste atë në një këngë krejt tjetër”.
Duke kërkuar tekstet e versioneve të regjistruara nga folkloristët, Kalezic-Radonjic identifikoi elemente të përbashkëta. Sa më i zakonshëm një element, aq më shumë ka të ngjarë të lidhej me versionin origjinal sesa të ishte një mutacion i mëvonshëm.
“Ishte shumë interesante për mua, sesi ato shtresa të ndryshme, si sedimenti në një shkëmb, mund të vërehen nëse i kushtoni vëmendjen tuaj tekstit mjaft gjatë,” kujtoi ajo. “Kuptova që pjesa më e vjetër e këngës ishte për adhurimin e Hënës dhe pjesa më e re ishin shtrigat.”
Cikli i përhershëm i hënës
Adhurimi i hënës ishte një pjesë integrale e besimit pagan sllav, që doli shumë më këmbëngulës sesa kushërinjtë e tij politeistë diku gjetkë në Evropë. Kalezic-Radonjic vuri në dukje se deri në vitin 1452, kisha e krishterë kroate ende e ndjeu të nevojshme t’i ndalojë besimtarët, t’i përkulen diellit dhe në hënës.
Për njeriun neolitik, hëna ishte një pararojë e pjellorisë dhe si e tillë, adhurohej si një hyjni. Ky besim nuk ishte pa baza. Një studim i vitit 1981, në Nju Jork, me 140,000 lindje të gjalla, gjeti “prova se besimet folklorike mbi ndikimin e hënës në fertilitet, që hasen në shumë kultura, mund të kenë një bazë faktike.”
Kalezic-Radonjic sqaroi, se paraardhësit tanë gjetën ngushëllim kundër pashmangshmërisë së vdekjes në ciklin e përhershëm të hënës, për të lindur si një gjysmëhënëz, duke u rritur në madhësinë e plotë dhe më pas, duke u zhdukur para se të rilindin përsëri, si një shkëndije drite në qiellin e natës.
“Vrasja e mjerë e ‘Bariut të gllabëruar’ ishte në të vërtetë, një shndërrim kulturor i cikleve të hënës. Këto cikle ishin nga ana tjetër, një metaforë fetare për menstruacionet dhe domosdoshmërinë e “vdekjes” së farës, në mënyrë që të sigurojë rilindjen e saj,” – tha ajo, së bashku me rotacionin e të lashtave dhe stinët.
Evolucioni i metaforës ishte një produkt i të njëjtave forca që çuan në zhdukjen eventuale të këngës. Origjina e saj shpirtërore shtrihet në një fe parakristiane, që e pa botën në termat e dualitetit – jetë dhe vdekje; mashkulli dhe femra; nata dhe dita; dimri dhe vera.
Në ato besime të lashta, të dyja gjysmat e të plotës vlerësoheshin, respektoheshin dhe madje, ngjallnin frikë. Kjo frikë dhe respekt, sipas Kalezic-Radonjic, shtrihej dhe te gratë. Replikimet e hershme të këngës ishin një vlerësim shpirtëror i fuqisë së jashtëzakonshme të energjisë femërore.
Lidhja shpirtërore e humbur
Një studiuese e letërsisë për fëmijë, Kalezic-Radonjic tha se, në përrallat e hershme kishte një vetëdije të qartë se kjo forcë, si gjithçkaa tjetër, mund të përfshijë pozitivitetin apo të kundërtën.
“Por gjatë Iluminizëm, ne e ndryshuam atë sepse donim të besonim që materniteti duhet të ishte gjithnjë pozitiv,”- tha ajo, duke përmendur që personazhi i “Mbretëreshës së keqe apo shtrigës”, ishte fillimisht nëna biologjike e Borëbardhës, deri sa vëllezërit Grimm e përpunan përrallën.
Ndërsa versionet e hershme të “Bariut të gllabëruar”, pranuan fuqinë e tmerrshme të feminitetit, versionet e mëvonshme e përçmuan atë.
“Nuk ishte më, për të adhuruar fuqinë femërore. Ishte për të pranuar që ekziston fuqia, por që nuk është pozitive, se është diçka që mund të shkatërrojë fuqinë mashkullore“ – tha ajo.
“Thelbi i kësaj kënge është më i vjetër se kultura patriarkale, por shtresat e saj ndryshuan në përputhje me kohën në të cilën shfaqeshin.”
Zhdukja e thujase e plotë e “Bariut të gllabëruar” është vetëm një shenjë e kohërave, – tha Kalezic-Radonjic. Nuk ka vend për të, në shoqëritë që nuk kanë më një lidhje shpirtërore me ritmet e botës natyrore.
“Tani ne jemi të gjithë pjesë e një fshati global që beson vetëm në një zot me dy fytyra, si Janus: paratë dhe fuqia.”
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
‘1700 priftërinj abuzuan me 3700 fëmijë’
‘Hora degli Albanesi’, jeta e pasardhësve të Skënderbeut në Palermo
