Ishte 10 korriku 1952, dita kur regjisori Endri Keko, vendosi kutinë e parë, në raftet bosh të filmarkivit, ndërsa në kapakun e saj, shkruhej “Kinostudio SHQIPËRIA E RE – viti 1952 – Kinozhurnal nr. 1”
Lindi në Shtetin Maine, të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, në një familje Korçare, më 31 maj 1924. Endri Keko ishte një nga kineastët e parë shqiptarë, i cili u kthye në Shqipëri gjatë Luftës II.
Me kthimin në Shqipëri në vitin 1930 dhe mbarimin e shkollës fillore në Dardhë të Korçës, ku jetonin prindrit e tij, punon në punë të ndryshme si druvar në pyjet e Moravës, punëtor në kantierin e mirëmbajtjes së rrugës Korçë – Dardhë, apo çirak në familjet e mëdha korçare të Abeshinjve dhe Sherkove.
Vjeshta e vitit 1942 e gjen partizan të çetës “Morava”, viti 1943 pjesë të batalionit “Fuat Babani”, ndërsa çlirimi i vendit, në radhët e Brigadës së XV – S.
Karrierën do ta niste si ushtarak, por në vitin 1947 u lirua dhe nisi punë në Ndërmarrjen Kinematografike, prej nga ku në vitin 1950, do të dërgohej në Moskë për t’u përgatitur si regjisor filmi dokumentar.
Me kthimin në atdhe në vitin 1952, fillon punë në Kinostudion “Shqipëria e Re”, duke hyrë në histori si një nga themeluesit e kinematografisë shqiptare.
Kur regjisori Endri Keko vendosi kutinë e parë në raftet bosh të filmarkivit, ishte 10 korriku 1952 dhe në kapakun e saj, shkruhej “Kinostudio SHQIPËRIA E RE – viti 1952 – Kinozhurnal nr. 1”. Nga ajo ditë e deri më 14 Maj 1979 kur u largua përfundimisht nga krijimtaria dhe vendosi kutinë e 338 në raftet e filmarkivit, ai realizoi 68 filma dokumentarë, 35 filma kronikalë, 38 kinozhurnalë dhe 1 film artistik.
“Shqipëria”, “Dritë mbi Shqipëri”, “Pranvera e nëntë”, “Në shtigjet malore”, “Letër nga fshati”, “Ringjallje”, “Vallzim i shqipeve”, “Në flakë të revolucionit”, “Rruga jote, shok”, “Tregim në sytë e nënës”, janë vetëm disa nga titujt e realizimeve të tij ndër më të suksesëshmit e që për atmosferën, këndvështrimin dhe nivelin artistik, për studiuesit e kinemasë mbeten edhe sot një pasuri e çmuar e me vlerë.
Kanë kaluar 40 vjet nga dita kur regjisori Endri Keko u shkëput nga krijimtaria. Megjithatë, ai mbahet mend si regjisori që lëvroi me sukses të gjitha zhanret, që nga filmi kronikal, kinoreportazhi, filmi muzikor e kinopoema deri te filmi dokumentar e artistik.
Fitues i Kupës për filmin më të mirë dokumentar në Festivalin e dytë të Filmit Shqiptar (1977) dhe Festivalin e tretë të Filmit Shqiptar (1979), fitues i Çmimit të Nderit në Festivalin e Karlovy Varyt (Çekosllovaki – 1952), Diplomës së Nderit në Festivalin e Moskës (BRSS – 1959), Medaljes së Bronztë në Festivalin e Parisit (Francë – 1962) dhe Diplomës së Nderit në Festivalin e Lajpsigut (DDR – 1962), fitues i Çmimit të Republikës në vitet 1959, 1970 dhe 1979, fitues i shumë çmimeve në konkurset letrare për skenarë filmash, Endri Keko vazhdon të konsiderohet edhe sot personaliteti më i spikatur dhe më i vlerësuar i gjinisë së filmit dokumentar shqiptar.
Vepra e tij është një pasuri e çmuar e kinemasë shqiptare, ndërsa emri i tij, si udhërrëfyes në krijimtarinë dhe mjeshtërinë e shkollës së regjisorit Endri Keko, për shumë breza.
Më poshtë, shkrimi i botuar në revistën “Skena dhe Ekrani” nr. 2 – 1989, me rastin e ndarjes nga jeta të regjisorit Endri Keko, nga shoku dhe bashkëpunëtori i afërt, shkrimtari Dritëro Agolli. Bashkë me të edhe disa fotografi të rralla, ku Endri Keko ka dalë në shtëpinë e tij me Agollin, që janë shkrepur nga mjeshtri i fotografisë, Niko Xhufka, gjithashtu një mik i ngushtë i tyre:
1.
Në një rrugëz të shkurtër në Tiranë, që degëzohet me Rrugën e Durrësit, pothuajse përballë kafe “Florës”, është një ndërtesë pesëkatëshe. Sa herë kaloj andej, pa dashur ngre kryet drejt një ballkoni në katin e katërt. Kujtoj se ka dalë ai në ballkon dhe do të më thërrasë për një kafe. Pastaj ul kokën dhe aty për aty psherëtij. Nuk del ai më në ballkon dhe nuk do më thërrasë më. Ka vdekur Endri. Por zëri i tij aq i njohur për mua, zë tingëllues dhe i veshur me një qeshje të përhershme, më ndjek pas dhe më duket sikur e dëgjoj: “Ç’bëhet, more!”. Jo vetëm sikur e dëgjoj, por edhe sikur i përgjigjem: “Do shërohesh, ja ç’bëhet!”. Unë atë e njihja më shumë se një treçerek jete. Me Endri Kekon e gëzuar e gjithmonë me humor e me dashamirësi, me Endri Kekon e papërtuar e gjithmonë të shqetësuar për jetën e punën e shokut, të njohurit dhe ndoshta edhe të panjohurit, me Endri Kekon e zgjuar dhe të matur më kanë lidhur shumë gjëra të përbashkëta.
Ne ishim nga një krahinë; ai nga Devolli i sipërm, unë nga mesi i Devollit; ai ishte nga Dardha, unë nga Menkulasi. E kam takuar Endrin partizan në shtëpinë e tim eti, me një pushkë të shkurtër e me një kitarë. Më 1943 e kam takuar. Atëherë unë isha dymbëdhjetë vjet dhe ai nëntëmbëdhjetë. Asaj mbrëmje në shtëpi ai i ra kitarës e këndoi me partizanët. Unë rrija pranë dhe e shikoja si e lëvizte dorën mbi tela. Më dukej partizani më i zoti, se i binte edhe kitarës. Erdhi edhe dy-tri herë në shtëpi dhe për një kohë të gjatë nuk e pashë. Po e dija se kitara e tij udhëtonte mal më mal. Ajo përhapte tinguj mes tymit të barutit të luftës. Dhe këta tinguj ishin uvertyra e jetës prej artisti të Endrit. Nuk u bë artist muzike, po artist kinematografie, regjisor dokumentarist i shquar. Të gjitha artet janë një familje e madhe. Unë e kam fjalën për uvertyrën që e hapi kitara, uvertyrën e rrugës së artit, ku do të ecte Endri. Kitara akoma është atje në apartamentin e asaj ndërtesës pesëkatëshe, pothuajse përballë kafe “Florës” të Rrugës së Durrësit.
Pastaj ne nuk u pamë për shumë kohë. Lufta, çlirimi, rindërtimi i vendit, vitet e mësimit dhe studimit në shkollë të mesme, në universitetet jashtë atdheut, njerëzit i shpërndanin që t’i bashkonin përsëri. Unë e kujtoja Endrin vetëm kur shihja ndonjërin me kitarë, apo kur dëgjoja tingujt e saj në ndonjë shesh ose skenë. Dhe thosha: “Dikur kam parë një partizan me kitarë”.
Pas katërmbëdhjetë vjetëve, më 1957, ne u takuam përsëri për t’u njohur përgjithmonë dhe për të mbetur miq e shokë përgjithmonë. Ai punonte në Kinostudion “Shqipëria e Re”, unë në “Zërin e Popullit”. Si mik i përhershëm i gazetarëve, poetëve e prozatorëve, rrinte shpesh me ta; ua lexonte artikujt, vjershat, tregimet e romanet. Gëzohej si ata, gëzohej për gjërat e mira. Bënte edhe humor me ta. Kur lexonte ndonjë shkrim që i pëlqente, thoshte:
– “More, ku i keni gjithë këto mend? Unë ngaherë me ju rri, por nuk më dukeni të keni kaq mend!” – dhe qeshte me zë të lartë.
Në atë kohë, në fund të viteve pesëdhjetë dhe të viteve gjashtëdhjetë, Endri bashkëpunonte shumë me poetin Llazar Siliqi. Pjesën më të madhe të filmave dokumentaro-artistikë të asaj periudhe ai e ka bërë me skenarë të Llazar Siliqit, si “Dritë mbi Shqipëri”, vepër që e bëri të njohur Endrin. Me mua filloi të bashkëpunojë nga mesi i viteve gjashtëdhjetë. Duke i lexuar reportazhet e përshkrimet e mia në “Zërin e Popullit”, e ngrinte dorën dhe tundte gazetën:
– “Ja, bre, ky reportazh mund të bëhet një skenar për film dokumentar! Ik, ore! Ju s’ndihmoni fare! Shokë jemi, apo ç’jemi!” – thoshte ai.
– “Do ta bëjmë, do ta bëjmë!” – i thosha.
Ai afrohej më shikonte drejt e në sy, duke tundur kokën, që atëherë kishte filluar t’i thinjej:
– “Tallu, tallu! Ti të gjitha i merr me shaka! Ç’bëhet, more, ç’bëhet me këta njerëz”!
2.
Endri e donte si jetën kinematografinë dhe gëzohej si fëmijë për ecjen e saj, se vetë ishte nga pionierët e parë të lindjes së këtij arti të ri në vendin tonë. Ishte i pari që krijoi kronikën kinematografike dhe filmin dokumentaro-artistik. E them “artistik” pasi shumë filma të tij nuk janë thjesht dokumentarë, por edhe artistikë, që krijojnë figura të vërteta. Në këta filma ai i vinte rëndësi të veçantë skenarit, dinte t’i zgjidhte bashkëpunëtorët skenaristë dhe dinte t’i afronte dhe t’i mësonte se si t’i shkruanin. Pas skenarit, ai kërkonte një tekst të gjallë, me fjalë plot kolorit, që të prekte dëgjuesin, që të mos e linte indiferent atë, që t’i nxirrte në reliev faktet dhe mendimet e filmit. Dhe vërejtjet e tij ishin konkrete, vërejtje të bëra me takt e me dashamirësi të vërtetë. Mua në fillim ai më tërhoqi me tekstin. Bënte ndonjë film dokumentar, më ftonte në studio ta shihja dhe pastaj, anës e anës, më thoshte t’i shkruaja tekstin. Ndonjëherë kjo tërheqje për t’i shkruar tekstin ishte krejt e papritur. Ishte si një ngjarje, si një tregim.
Në shkurt të 1966 bëhet një udhëtim i gjatë prej 21 ditësh nga rinia nëpër gjurmët e një brigade partizane. Atëherë në Tiranë ishte ngrohtë, megjithëse mesdimri, por andej nga do të shkonte rinia (nëpër kodrat e Pezës e të Peqinit, nëpër malet e Gramshit e të Qarishtës, nëpër Tomorricë e Gorë-Opar rrëzë Lenies, nëpër Mokër e Çermenikë, nëpër Martanesh e Mat, nëpër Malin me Gropa e Dajt) do të ishte ftohtë dhe do të binte shi e dëborë. Unë kisha dëshirë ta ndiqja këtë udhëtim, që do të bëhej i tëri me këmbë dhe ndërhyra në redaksinë e “Zërit të Popullit” që të më lejonte të shkoja. Do të shikoja gjithë ato vende, do të njihesha me njerëz e me zakone të panjohura dhe do të jepja me telefon reportazhe dhe mbresa udhëtimi. Më takon Endri në kafe “Tirana”, atje ku sot është Muzeu Historik Kombëtar. Kafe “Tirana” ishte në katin e parë të një ndërtese të vogël, një kafe simpatike, që ishte bërë vendi më i dashur i gazetarëve, poetëve, kineastëve, artistëve. Më pa Endri që isha veshur me mushama ushtarake dhe mbathur me çizme të gjata; më pa edhe torbën e madhe pranë këmbëve. U ul të pinte kafe:
– “Ku shkon, në stërvitje ushtarake?” – më pyet.
Ia shpjegoj udhëtimin.
– “Ik, o, – tha ai. – Ku e ndjek dot ti rininë! Ik, o, se do të qorrollisesh në ndonjë përrua!” – tha ai duke qeshur.
Unë atëherë isha tridhjetepesë vjeç dhe nuk e ndjeja veten të dobët, por Endri bënte shaka.
– “Hajde edhe ti Endri! Do ta mbajmë mend këtë udhëtim!” – i them.
– “Paske lajthitur? Unë jam dyzetenjë vjeç! E ha unë atë? Të qeshë me mua rinia?” – tha ai me shaka.
– “More, ti do të vish dhe do të marrësh me vete edhe operatorin, edhe ndihmësin e tij bashkë me aparatin e xhirimit e vegla të tjera. Madje do ta marrësh edhe kitarën për ta nxjerrë edhe një herë nëpër male!” – qesha unë.
Ai u mendua, fërkoi mjekrën dhe heshti për një çast. Pastaj u ngrit e tundi dorën në erë:
– “Ç’bëhet, more, ç’bëhet! Më prit këtu se do të vij. Dhe dëgjo! Do të më bësh skenarin dhe tekstin e filmit” – dhe doli nga kafe “Tirana”.
Kështu ne u nismë me rininë nëpër male në mes të dimrit. Kjo ishte një histori e tërë me lodhje e me humor. Nëpër gryka të vështira e në të përpjeta si thikë, kur mbuloheshim në djersë, Endri thoshte:
– “Ah, ç’na bëre! Edhe unë mora mendjen tënde!… S’e dinë ato gratë tona se ç’heqim ne të shkretët! – dhe pastaj qeshte me të madhe.
Përmes këtij udhëtimi, si pa kuptuar, më futi Endri Kekoja në rrugën e atyre pak skenarëve për filma dokumentaro-artistikë, që kam shkruar. Por me të ishte kënaqësi të punoje, se kishte një mënyrë komunikimi të gëzueshëm. Ta kthente skenarin dhe tekstin me shënime të qarta: ky episod të dalë kështu, ky fakt të zbulohet më mirë në këtë vend, kjo frazë të ketë fjalë më me ngjyrë…
– “Hë, se e bën! Si i mban gjithë ato mend, more! Kësaj i them mendje unë!” – thoshte ai, kur skenari ndreqej sipas vërejtjeve të tij dhe pastaj përsëri ta kthente.
– “Po ti m’i lavdërove mendtë! Prapë ma kthen?” – i thosha.
– “Hë, se mendja s’ka kufi! Kësaj i them punë! Ku e gjeni gjithë këtë durim, more!” – qeshte ai dhe të përqafonte.
3.
Filmat e tij ishin sintetikë e përgjithësues. Ngjarjet dhe faktet e vërteta të jetës i ngrinte, i arsyetonte dhe i jepte përmes filmit në lëvizje, si në një vepër artistike. Në të njëjtën kohë ato e ruanin informacionin dhe dokumentacionin. Merrej vesh qartë se ku ndodhte kjo apo ajo ngjarje dhe personazhet e vërtetë kishin adresë të caktuar. Po t’i shohësh sot filmat e Endrit, do e ndjesh atmosferën e viteve kur janë xhiruar; por do të vesh re edhe ndjenjën e hollë të perspektivës, që kishte ai për vendin dhe për njerëzit. Shumë njerëz të thjeshtë që ka xhiruar, tani janë bërë kuadro të rëndësishëm në gjithë sferat e jetës, në ekonomi, kulturë, ideologji, politikë. Ka nga ta që janë bërë shkencëtarë, inxhinierë, artistë, ministra, deputetë, anëtarë të KQ të Partisë. Në filma Endri ishte parashikues realist dhe në të njëjtën kohë edhe romantik që dinte të ëndërronte, që e donte dhe e çmonte të bukurën. Kishte dëshirë të jepte në filma kontraste, teza dhe antiteza, krahasime të së sotmes me të djeshmen për t’i përfytyruar konturet e të nesërmes. Një nga filmat ku duken më qartë këto elemente, që përbënin stilin e tij, është “Rruga jote, shok!” dalë në nëntor të 1969, me rastin e 25-vjetorit të çlirimit. E kishte menduar gjatë këtë film. Që në pranverën e 1968 më thotë një ditë se kishte në mend të bënte një film dokumentaro-artistik me metrazh të gjatë për të treguar se ç’është sot Shqipëria, cila është toka e saj dhe njerëzit e saj. Filmi të konceptohej në formën e një poeme dhe njëkohësisht të ishte i vërtetë, i bazuar në dokumente të gjalla, të kishte një destinacion dhe një adresë të caktuar.
– “S’kam qejf të ndërtohet kronologjikisht, sipas viteve dhe periudhave historike!” – më tha.
– “Të përzihen ngjarjet dhe njëkohësisht të kenë një rrjedhshmëri, një harmoni, një simetri…” – arsyetova unë.
Ai m’i hodhi sytë, sikur të më vështronte për herë të parë:
– “E gjete! Pse s’thua që e ke gati skenarin! E po, mbaroi kjo punë!”
Unë e kundërshtova. Atëherë kisha shumë punë në gazetë. Dilja shpesh me shërbime të gjata nëpër gjithë vendin. Kisha menduar të shkruaja edhe poemën “Baballarët” dhe punoja edhe mbi romanin “Komisari Memo”.
– “Aman, Endri. Nuk i qëlloj dot skenarët unë!” – iu luta.
Endri më zgjati një cigare. Nuk mu lut. Madje s’foli më për filmin. Më tha vetëm të shkonim në kafe “Tirana”.
Morëm nga një kafe e nga një konjak. Përballë nesh ishte Llazar Siliqi me 3-4 poetë të rinj, dashamirës, i entuziazmuar. Në një tryezë pranë dritares rrinte i vetëm Dhimitër Shuteriqi, duke shkruar si gjithnjë kokulur, i menduar, i zymtë. Më tutje Petro Markua me Skënder Luarasin kishin ndezur një bisedë të zjarrtë.
– “Sa mirë e keni ju shkrimtarët! Jeni krejt të pavarur. Një letër, një laps!… Ne kineastët e gjorë varemi nga disa të lajthitur si ju. Ju lutemi për skenarë. Ju qerasim me kafe. Ju marrim me të mirë, të mos ju prishim qejfin. Aq mirë e keni sa…” – tha si me ironi dhe humor.
E ndjeja se vërtitej rreth skenarit, që duhej t’ia shkruaja, por nuk më thoshte drejtpërdrejt.
– “Filmi që ke në mend të bësh, jo vetëm s’duhet ndërtuar me parimin kronologjik, por as tematik, sipas sektorëve: për industrinë, për bujqësinë, për kulturën, për politikën e jashtme… Janë bërë të mërzitshëm dokumentarët me këtë ndërtim… Edhe këto tema duhen përzierë. Filmi të jetë poemë për njerinë dhe për Shqipërinë…” – i thashë më shumë për t’ia hequr mërzinë.
Dhe këtu ai s’u përmbajt dhe u hodh në karrige:
– “E pashë unë, që ti u ngacmove! Po e bën që këtu skenarin! Më duket se po e bën”!
– “Endri, më mirë ta ruajmë miqësinë. Po e fillova skenarin, ne do ta prishim miqësinë…” – i thashë.
Më pa si me çudi.
– “Pse do ta prishim miqësinë?”
– “Si të të them! Unë do të të gënjej. Nuk do ta mbaj fjalën. E bëj sot, e bëj nesër, e bëj pasnesër! Do të të sjell e do të të vërtit. Ti do të zemërohesh e do të thuash: “lipsur qoftë, kurrë mos e bëfsh!” Ja, iku miqësia! – thashë unë.
Endri ia dha të qeshurit dhe pastaj më zuri për flokësh, duke u tallur:
– “O kolopuçi i xhaxhait, sa i zgjuar që je! Ah, ku i ke gjithë këto mend!”
Llazar Siliqi, që sapo kishte ardhur nga Shkodra, se atëherë kishte një shërbim të gjatë në atë qytet, ktheu kokën nga tryeza jonë:
– Ç’paskeni sot?” – qeshi ai.
– “Po bëjmë një skenar, Llazar! E kemi vështirësinë te ndërtimi” – tha Endri.
Llazari e besoi.
– “Ashtu? Me nam!” – tha ai.
Ne pastaj u ngritëm e dolëm, duke bërë humor me kafe “Tiranën” dhe me shkrimtarët, që Endri i donte dhe i kishte shokë. Më ftoi në shtëpi për drekë, por unë kisha për të shkruar një artikull dhe i thashë se do të veja një herë tjetër.
Pasdarke në shtëpi e marr në telefon, 54-43. Tani ky numër, si të jetë në ekran, më nxjerr ngaherë fytyrën e Endrit, flokët e tij të bardha, hundën si të shqiponjës. Përmes këtij numri sikur dëgjoj zërin e tij: “E more, ç’bëhet? Si s’u mblodhëm një herë!” Kur e marr në telefon Xhanfise Kekon, të shoqen e tij, ‘Artisten e Popullit’, gati sa s’them “ç’bën Endri”? Dhe më pushton një mall. A e keni provuar ndonjëherë të humbni një shok të ngushtë dhe të merrni në telefon me numrin e tij?
Dhe kështu, pasdarke e marr në telefon:
– “Endri! Do ta bëj skenarin! Do ta bëj, por e di se do të ta zvarris”!
Nga fundi i fillit të telit erdhi zëri i gëzuar i Endrit:
– “Këtij i them shok unë! Dalim”?
– “Dalim, Endri’!” – dhe atë pasdarkë ndenjëm bashkë gjatë.
4.
E shkrova skenarin, doemos me javë të zvarritura, se nuk më linin të qetë telashet e gazetës dhe herë-herë më pengonte vullneti im i dobët. Endri më vinte dy-tri herë në ditë në shtëpi dhe e lexonte në dorëshkrim faqe pas faqesh. Nuk më bënte vërejtje. Unë e kuptoja pse s’më bënte. Kishte frikë se mos ia lija përgjysmë. Kur e mbarova, atëherë filloi nga vërejtjet. Shtonte edhe vetë pjesë të tëra, ndërronte radhën e episodeve dhe bënte ndreqjet e veta. Kur unë e zvarrisja skenarin dhe e mbaja për drekë a për darkë në shtëpi, ai thoshte:
– “Në dëmin tënd është zvarritja. Zvarrite ti, zvarrite, pa unë do të të dëmtoj ekonomikisht, se do të rri për drekë e për darkë!” – dhe qeshte.
Kur gruaja ime nxirrte raki, se për drekë vinte ndonjëherë edhe Sofokli Afezolli që ishte sekretar kolegjumi në gazetën “Mësuesi” e më vonë kryeredaktor, Endri e shikonte shishen e thoshte:
– “Aman, Dritëro, ti mos pi! Të kam xhan, mos pi, se ma le përgjysmë skenarin”!
– “E mo, Endri, njëckë le të pijë!” – thoshte Sofoja.
– “O Sofo! – Për sabotim erdhe?” – i kthehej ai Sofos së gjatë e të hollë si aristokrat.
Edhe me Sofon, atëherë gazetar i dëgjuar, Endri kishte bashkëpunuar dhe me skenarët e tij kishte xhiruar disa filma si “Vëllezërit Tare” dhe “Në flakët e revolucionit”.
– “Edhe ti, Sofo, m’i ke zvarritur skenarët dhe më ke sjellë vërdallë sa ke dashur!” – i thoshte Sofos.
Sa nisnim të pinin, Endri tundte kokën:
– “Iku skenari! Ç’janë këto që bën, moj Sadie! Ç’ishte kjo shishe që nxore!” – i kthehej ai gruas sime gjithmonë me të qeshur.
Me të mbaruar skenari, Endri filloi xhirimin. Atë vit udhëtuam shumë bashkë: në Vaun e Dejës ku ngrihej hidrocentrali, në Kukës, në Tropojë, në Bulqizë, në Peshkopi. Kur shtroheshim me fshatarët, më thoshte:
– “Ngri sa të duash dolli! Tani skenarin e kam!”
Para se ta mbaronte filmin, në fillim të marsit 1969, unë mora honorarët e skenarit. Atëherë sa më kishte lindur djali. Gruaja ishte në maternitet. Do të dilte e ta sillte djalin në shtëpi, por nuk kishim krevat të vogël. S’kishte lezet. Ajo kishte bërë gjithë atë djalë dhe të mos gjente në shtëpi krevat për të!
– “S’ka lezet! – tha Endri. – Hajde ta blemë!”
Para se të vinim në Mapo, i them Endrit të ktheheshim në restorant “Donika”, që atëherë pas “Dajtit” ishte më i miri. Mezi erdhi. Duhej të festonim edhe lindjen e djalit, edhe skenarin e filmit “Rruga jote, shok!”, që kishte filluar të xhirohej. Endri e pa se në “Donika” po prisheshin honorarët dhe tha:
– “M’i jep paret!”
Unë nxora njëmijë lekë të vjetra.
– “Të gjitha! Të dymbëdhjetëmijët!” – urdhëroi ai dhe unë ja dhashë, megjithëse krevati kushtonte nja dymijë…
– “Ja, ku i ke!” – i thashë.
– “Ashtu! Po t’i prishim, me se do ta blemë krevatin? Hajde mëndje, hajde!” – tha ai me pare në dorë.
U ngritëm dhe shkuam në Mapo. Atje e blemë krevatin e vogël. E zumë njëri më një anë dhe tjetri në anën tjetër dhe u nisëm nëpër bulevardin më të madh të Tiranës. Shokët gazetarë, poetë, shkrimtarë e të njohur të tjerë na shikonin e pyetnin se për çfarë e kishim këtë krevat:
– “Djalë, more, djalë!” – thërriste Endri.
Gruaja doli nga materniteti. Erdhën shumë njerëz nga Shkodra, nga Tirana e Korça dhe u mbush plot shtëpia. Njerëzit mezi merreshin vesh se ç’emër duhej t’i vinin djalit. E ëma dhe i ati i gruas, motrat, vëllezërit dhe kunetërit e saj nga Shkodra donin t’i vinin emrin Ardian. Nëna ime, motra, vëllai, kushërinjtë ngulnin këmbë për Artan. Unë s’kisha kujt t’ia ndreqja e kujt t’ia prishja. Endri, si diplomat i madh, ndërhynte herë pas here me të qeshur, por edhe ai s’ua prishte dot miqve të Shkodrës. Nëna ime, ndjesë pastë, ia shtypte gjurin Endrit dhe i thoshte: “Endri, thuaj Artan! Do të bëhet jona! Jona do të fitojë, jo e Shkodrës!”
Dhe Endri u ngrit e tha me gotë në dorë:
– “Tani edhe unë mik jam në këtë shtëpi, siç janë miq edhe këta të Shkodrës. Më mirë t’ia vëmë emrin Artan! Dhe të bëhet njëqind e një vjet! Shëndeti i Artanit!” – tha ai dhe e piu me fund.
Asnjërit nuk i mbeti qejfi, se Endrin e dëgjonin dhe e donin të gjithë.
Atë natë unë s’kisha ku të flija, pasi shtëpia prej dy dhomash e një kuzhinë, ishte mizëri me njerëz dhe shkova tek Endri. E ëma e tij, Krisulla, ndjesë pastë, një grua e gjatë, e pashme dhe ngaherë me fustan të zi, kur mori vesh se unë do të flija tek ata, m’u lëshua duke tundur gishtin tregues para fytyrës:
– “Ah, more, Dritho, – se s’më thoshte dot Dritëro, – Ah, more Dritho! S’ka bërë vaki, që njeriu të lerë shtëpinë e tij në Tiranë e të flerë në një shtëpi tjetër po në Tiranë! Jo, jo! Kjo s’është parë dhe s’është dëgjuar! Ah, more, Dritho, edhe vjen duar thatë, pa një pako kafe, a pa një shishe reçel! Ti e di që kam qenë edhe pa qejf, në shtrat e mbërthyer! Eh, ku ka tani sajdi e respekt! Eh! Kështu janë këta! Eh!” – tundi kokën dhe shkoi e u ul në kanapenë prej dërrase, të mbuluar me velenxë kuq e zi.
Ajo ishte tepër shakatore dhe shumë ironike, me një zgjuarsi të rrallë nga natyra dhe nga përvoja e viteve të gjatë.
Xhanfiseja, që tani është mjaft e njohur, autore e filmave “Beni ecën vetë” e plot të tjerëve, atëherë e re, me një fytyrë të lëmuar e flokë të zezë e të drejtë, një grua e pashme e fisnike, e vështroi të vjehrrën me bisht të syrit.
– “Ama edhe ti, mëmë, si flet! Në shtëpinë e vëllait do të flerë! – tha ajo, duke mos kuptuar shakanë e së vjehrrës.
Krisulla u ngrit, ktheu kokën nga ballkoni, e bëri:
– “Eh! Sikur thashë gjë! Hëm! Kjo di të bëjë vetëm filma e të çepkatë vazot e luleve! Të tjerat i bëj unë! Eh! Sikur thashë…”.
Ja, kështu e festuam fillimin e filmit “Rruga jote, shok!” dhe lindjen e një njeriu. Më vonë shkruam bashkë edhe skenarin e filmit dokumentaro-artistik “Krevati i perandorit” dhe tekste të tjerë. Ne ishim si vëllezër dhe na lidhnin mijëra fije miqësie e dashurie. Shpesh udhëtonim bashkë nëpër Shqipëri, ku me këmbë e ku me makinë, dhe në shtëpitë e fshatarëve ai dinte të fitonte dashurinë dhe zemrën.
Udhëtimin e fundit e bëmë në Vranisht të Vlorës, ku fjetëm në shtëpinë e Maman Saliut, një komandanti partizan të vjetër, burri të nderuar në gjithë Labërinë. Unë atëherë shkruaja një skenar për një film dokumentaro-artistik për jetën e Hysni Kapos. Filmin do ta xhironte Artisti i Popullit Viktor Gjika, por për shoqëri erdhi edhe Endri Keko. Mamani e njihte Endrin, tregonte histori dhe anekdota e ne qeshnim. Aty nga mëngjesi ra një shi i madh, si rrebesh dhe doli nga shtrati lumi i Vranishtit, që mbledh ujërat e malit të Çikës. Ne atëherë ishim bërë gati për t’u nisur, por nuk e kalonim dot lumin, se urë nuk kishte. Megjithatë vendosëm. Veturën tonë të vogël e lidhëm pas një kamioni dhe u futëm në lumë. Uji hyri në makinë dhe ne u lagëm gjer në brez. Ishim të marrë!
Më vonë Endri shkroi një testament, sikur e kisha lënë unë:
“Para se të futeshim në lumë, Dritëroi la këtë amanet në klubin e Vranishtit para Maman Saliut dhe Endri Kekos… ato miliona para që kam në arkën e kursimit t’i jepen fshatit Menkulas për shtëpinë e kulturës dhe muzeun; këtë shishe me raki që kemi marrë nga Vranishti t’ia dorëzojmë Fatmir Gjatës për të na kujtuar; këtë bisht dashi që nuk e hëngrëm mbrëmë dhe që Mamani na e dha me vete t’ia shpjemë Niko Nikollës për shpirtin e tij; këto fletorka e stilografin t’ia japim Sadies për t’i dërguar në muzeun e Bilishtit… “, e të tjera.
Endri e lexonte këtë testament kur mblidheshim në shtëpitë e njeri-tjetrit dhe përhapte një gëzim të këndshëm… që krijonte një gjendje shpirtërore të bukur. Ne të gjithë qeshnim.
– “Eh, do të mbyteshit! S’e sheh? Trimëri të madhe paski bërë!” – thoshte Krisulla me buzën pakëz në gaz e duke zgjatur fytyrën me rrudha nga ballkoni.
Ishte e gëzuar jeta me Endrin, artistin e shquar, njeriun e vërtetë dhe shokun tim më të dashur. Unë tani kaloj andej nga rrugica, ku ngrihet një ndërtesë pesëkatëshe, përballë “Florës” së rrugës së Durrësit, hedh sytë padashka në ballkon, por ai nuk del më… Ka vdekur? S’e besoj… Njeriu vdes vetëm kur harrohet. Endri nuk harrohet dhe nuk vdes…
Maj, 1989
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
‘Të pashë në ëndërr sot…’/ Letër për babain
‘Kur gjeniu nderon gjeniun’
“Ç’t’i bësh! S’më rrihet pa shkrepur një varg”
