Intervista e gazetares Rudina Xhunga, me shkrimtarin e mirënjohur Atiq Rahimi, fitues i çmimit më prestigjioz të letërsisë franceze “Goncourt”, më 2008, me ”Guri i durimit” – libër ku ai rrëfen historinë e një gruaje të vrarë nga burri i saj taleban dhe historinë e Afganistanit të tij, që talebanët e duan të vdekur.
Një rrëfim i jashtëzakonshëm që u realizua në Paris, ku Rahimi jeton prej vitit 1983. Dritare.net e risjell këtë intervistë që do t’ju tregojë më shumë për talebanët dhe afganët, realizuar disa vjet më parë, por që është aktuale dhe këto çaste kur fjala kyçe e botës është Afganistani.
Rudina Xhunga: Do të doja menjëherë t’ju pyesja diçka rreth Afganistanit, meqenëse aty sapo mbaruan zgjedhjet, pastaj kthehemi në atdheun tuaj të dytë, në Francë. Çfarë po ndodh tani në Afganistan pas zgjedhjeve?
Atiq Rahimi: Për fat të keq, ajo çka po ndodh në Afganistan, njihet nga të gjithë nëpërmjet medieve. Ishin zgjedhjet legjislative së fundmi, të cilat u zhvilluan nën një tension të jashtëzakonshëm. E kjo, pasi shteti afgan, i vendosur nga amerikanët dhe perëndimorët, është një shtet që nuk ka ditur të negociojë me botën dhe të fitojë besimin e popullsisë dhe për më tepër, ai nuk ka mundur ta përballojë tensionin e terroristëve, pasi në këtë qeveri ka njerëz të korruptuar. Gjithashtu nuk ka vullnet nga drejtuesit e vendeve fqinje që paqja të vendoset në Afganistan. E përse? Sepse kjo gjendje, për fat të keq, u vjen për shtat të gjithëve, përveç popullit. Këto tensione, kjo tragjedi, kjo dramë e përditshme u interesojnë edhe trafikantëve të drogës, talebanëve, “Al Kaedës”, madje edhe disa organizatave humanitare që janë atje, jo të gjithave, por disave po, si dhe politikës strategjike dhe gjeopolitike të disa vendeve në rajon.
Rudina Xhunga: Një nga momentet që më ka pëlqyer më shumë te “Tokë dhe hi” është që djalit, të cilit i ka ikur dëgjimi nga bombat, mendon se njerëzve u ka ikur zëri. Ai është shurdh, por mendon se të tjerët janë memecë…
E kam shkruar këtë libër në vitin 1996. Sigurisht që në atë kohë, mendoja shumë në lidhje me situatën afgane. Viti ‘96, gjatë të cilit e kam shkruar këtë libër, është viti i ardhjes në pushtet të talebanëve në Afganistan. Vendi dilte nga ajo katastrofë e luftës civile dhe binte në një gjendje tjetër dhune, që ishte ajo e talebanëve, në një barbari tjetër. Asokohe i bëja shumë pyetje vetes. Ky libër dhe shkrimi i këtij libri më ka lejuar të reflektoja dhe të mendoja pak mbi këtë situatë në vend. Në këtë libër gjejmë tre breza: plaku që përfaqëson të kaluarën e Afganistanit, traditat e tij, nostalgjinë e tij dhe pastaj djali i plakut që punon në minierën e qymyrgurit. Dhe këtë djalë nuk e shohim kurrë, ai është i munguar, sepse ai është brezi im, një brez që mungon, ngaqë ndodhet ose në frontin e luftës ose në mërgim. Një brez i tradhtuar nga rezistenca afgane, “Al Kaeda”, nga islamikët, komunistët afganë, sovjetikët, intelektualët afganë, nga të gjithë. Dhe pastaj, e ardhmja, në romanin tim “Tokë dhe hi”, përfaqësohet nga djali i vogël që është shurdhuar. Dhe fatkeqësisht, ajo çka po ndodh në Afganistan është pikërisht kjo: lufta ka krijuar një brez të shurdhët, një brez të mbledhur në vetvete. Ndaj dhe nuk arrihet të dilet nga kjo situatë. Nuk ka më komunikim mes brezave: ai që arrin të flasë nuk mund të dëgjojë, ai që dëgjon nuk mund të flasë, ai që di të flasë dhe të dëgjojë, është i munguar.
Rudina Xhunga: Një vend që ka pasuri natyrore, një vend që është udhëkryq gjeostrategjik, një vend që ka njerëz të mrekullueshëm, një vend që përpos këtyre, ka 20 vjet i mbushur me probleme, akoma ka korrupsion, terrorizëm, aty ende vidhen votat. Unë flas dhe shumë prej gjërave që shoh tek Afganistani i shoh edhe në vendin tim. Cili është fati i këtyre popujve, si ia bëjnë këto vende t’ia dalin, apo kanë fatin të shënjuar?
Faktikisht, si edhe Shqipëria, Afganistani është në udhëkryq të qytetërimeve të ndryshme, të fiseve të ndryshme, është pra një lloj kryqëzimi. Shqipëria është midis Italisë, vendeve të Lindjes, Veriut dhe Jugut. Edhe Afganistani është pak a shumë kështu. Vetëm se Afganistani ndodhet në ekstremitetin e kësaj bote dhe është vërtet në kufi të qytetërimit indo-evropian dhe një qytetërimi tjetër që është qytetërimi kinez dhe ai indian. Janë dy mendime krejt të ndryshme, dy vizione të botës krejtësisht të ndryshme. Sigurisht, janë vende me burime të mëdha njerëzore, intelektuale dhe kulturore. Por, sikurse e thatë edhe ju, fatkeqësia e këtyre vendeve është pozita e tyre gjeografike në rajon. Po përse nuk ia dalin dot mbanë? Sepse nuk ekziston vullneti i duhur as jashtë vendit dhe as brenda tij. Ja shikoni, për shembull, në vitin 1963, Afganistani ka qenë monarki kushtetuese, demokraci. Ka pasur tri gra ministre, gjë që nuk ekzistonte në vende të tjera. Madje edhe zviceranët ia kanë dhënë të drejtën e votës grave në vitet ‘70-‘80, nuk ka shumë kohë. Ndërkohë që në Afganistan gruaja kishte jo vetëm të drejtë të votonte, por ishte edhe në qeveri. Por kjo demokraci, ky vullnet për liri nuk iu interesonte jo vetëm disa politikanëve afganë, fesë, por edhe fqinjëve, as sovjetikëve të asaj kohe, as Iranit, as Pakistanit, as Kinës, sigurisht. Duhej tronditur kjo qeveri, ky shtet. Dhe këtë gjë bënë. Në vitin 1978, kur u bë grushti i parë i shtetit nga komunistët, në gjashtë muaj ata vranë 20000 intelektualë afganë. Dhe intelektualët e tjerë, inteligjenca afgane, iku në Pakistan. Por në Pakistan, islamikët që e shtinë në dorë rezistencën afgane, nuk i pranonin intelektualët afganë. Ka shumë intelektualë afganë që janë ekzekutuar, vrarë në Pakistan, mes tyre edhe poeti i madh, mendimtari i shquar, filozofi afgan Majrouh, i cili ka shkruar një libër vegimtar të titulluar “Ego-Monstre”. Ai e shihte të ardhmen e Afganistanit në imazhin e islamikëve. Ai u vra mes shumë të tjerëve. Pra shumica e intelektualëve, shumica e politikanëve afganë janë larguar nga Afganistani, nga Pakistani për t’u strehuar në Francë, në Gjermani, në Shtetet e Bashkuara. Kështu u shkatërrua trupi intelektual afgan. Një vend që nuk ka liderë shpirtërorë, politikë dhe kulturorë është i dënuar të mbetet në injorancë. Nga ana tjetër, pas luftës afgano-sovjetike nuk u la populli afgan ta qante përfundimisht të kaluarën e tij, këtë luftë. Pati një milion të vdekur. E kush më mirë se ju mund ta dijë, ashtu siç e tregon në veprën e tij të mrekullueshme, Ismail Kadare, kur flet për gjakmarrjen, se në vendet ku ligji i gjakmarrjes është sundues, sigurisht që dhuna nuk ndalet kurrë. Kur nuk e qan të kaluarën tënde, bie vetvetiu në dhunë.
Rudina Xhunga: Ju gjetët një zgjedhje tjetër. Edhe pse ju duket sikur ëndrrat vazhdoni t’i shikonit në Afganistan, ju ikët, e latë atë vend. Është kjo një zgjidhje?
Po në fakt, unë jam rebel, nuk mund të qëndroj në të njëjtin vend. Shumë i ri, në moshën 16-vjeçare, u largova nga Afganistani, shkova në Indi. Jetova thuajse një vit atje. Dhe pastaj, u riktheva në Afganistan, ika përsëri. Vetë jam një njeri që më pëlqen të lëviz, jam endacak në mendim. Ndoshta, sepse i lidhur pas krijimit, pas shkrimit, vendi im i vetëm, toka ime e vetme është fl eta e bardhë.
Rudina Xhunga: E mbani mend ditën kur ikët?
Po. Në vitin 1984, ishte në mes të luftës afgano-sovjetike, vendosa të largohem një herë e përgjithmonë nga Afganistani. Duhej të largohesha në mënyrë të fshehtë. Nuk kisha të drejtë të kisha pasaportë. Ishte dimër, pas nëntë ditësh dhe nëntë netësh ecje, arritëm në kufirin afgano-palestinez. Binte borë. Kur arritëm aty, personi që na ndihmoi të kalonim kufirin, na kërkoi të ndalonim dhe të shikonim pas nesh, për të parë edhe një herë të fundit tokën tonë. U ndalëm, pamë, pas nesh ishin gjurmët e hapave tona, ndërsa në anën tjetër të kufirit, aty ku niste mërgimi, niste toka e bardhë nën dëborë, si një fletë e bardhë bosh. Dhe aty thashë me vete: “Ah, kjo është e ardhmja jote, kjo është jeta jote, ti duhet ta mbushësh këtë fletë të bardhë”.
Rudina Xhunga: Ishte e vështirë të fillonit të shkruanit në atë fletë të bardhë? Ju ishit një i huaj në Paris.
Kam nisur të shkruaj në moshë shumë të re, në moshën 13-14-vjeçare dhe më pas kam shkruar jo pak në revistat dhe gazetat në Afganistan. Por kur ika nga Afganistani dhe mbërrita në Francë, hoqa dorë nga shkrimi. Nuk mund të shkruaja në frëngjisht, dhe as të shkruaja në persisht. Për kë? Përse? Pra, kërkoja një gjuhë tjetër, një gjuhë të arritshme për mua, përmes së cilës të mund të shprehesha. E pra, për këtë arsye u orientova drejt kinemasë, drejt imazhit. Bëra studimet në fushën audio- vizuale, kam bërë disa filma dokumentarë. Vetëm në 1996-n, rinisa të shkruaj, jo në frëngjisht, por në persisht dhe e bëra pikërisht për të qarë përfundimisht tim vëlla që ishte komunist dhe e vranë gjatë luftës. Pra, shkruaja vërtet sa për veten time, nuk doja t’i botoja. Ishte një mikja ime, përkthyese, e cila deshi t’i për kthente dhe i dërgoi në shtëpitë botuese ku i pranuan. Kjo është e gjitha. E kështu vazhdoi si një aventurë. Nuk doja të botoja. Por ishte fati…
Rudina Xhunga: Si ishte momenti i suksesit të parë? Cili ishte momenti kur fati juaj u takua me suksesin?
Suksesi i parë erdhi me “Tokë dhe hi”. Shtëpia botuese “P.O.L.” më thirri. Shkova dhe më dhanë artikullin e parë, kritikën e parë që kishte dalë. E lexoja e nuk arrija ta besoja. Në atë periudhë, në vitin 2000, kur doli libri im, Afganistanin e kishin lënë në harresë, askush nuk fliste për këtë vend. Dhe ja papritur, gazetat dhe revistat fl asin për Afganistanin përmes librit tim. Doja të bërtisja, të qaja. Dhe pastaj, të shohësh për shembull në bulevardin “Saint Germain”, në një librari shumë të njohur, që dikur kishte qenë libraria e Sartrit, që i kishin kushtuar vitrinën librit tim “Tokë dhe hi”, me fotografi, e të tjera. Dhe aty, nisa të pickoj veten e të them “Hajde, zgjohu, kjo nuk është veçse një ëndërr, nuk është e mundur”. Është e vërtetë që në fillim edhe më shkonte mendja se mos po ndodhte kështu, sepse nuk kishte shkrimtarë të tjerë afganë. Çfarë po ndodhte? Por më pas, kur takohesha me publikun dhe shikoja se sa e pëlqenin shkrimin tim dhe jo thjesht subjektin, atëherë nisa të marr besim në vetvete.
Rudina Xhunga: Patët ndonjë shkrimtar francez që ju bekoi, një shkrimtar i vdekur ose i gjallë? Për shembull, Dyras?
Ah po, kjo është e çuditshme, e madje turbulluese. Sepse, unë nuk e njihja Dyrasin përpara. Në Afganistan, kur isha në Kabul, përpara se të largohesha nga vendi, frekuentoja Aleancën Franceze. Dhe aty pashë filmin “Hiroshima, dashuria ime”. Një ëndërr. Më bëri shumë përshtypje ky film, në mënyrë të veçantë dialogu i tij. Nuk kuptoja mirë frëngjisht, nuk kuptoja thuajse fare. Por ndieja një poezi të jashtëzakonshme, ndieja diçka. Po çfarë? Fare rastësisht më ra në dorë përkthimi në persisht i librit “Hiroshima, dashuria ime”. Ishte një zbulim i mrekullueshëm. Kur mbërrita në Francë, ishte viti 1985, kudo, në të gjitha vitrinat shikoja librin e Dyrasit, “Dashnori”. Ishte viti kur ajo sapo kishte marrë çmimin “Goncourt” dhe ishte pikërisht viti kur shtëpia botuese “P.O.L.” kishte nënshkruar me Dyrasin për të botuar veprat e saj origjinale. Dhe libri i parë që unë bleva në Francë ishte pikërisht “Dashnori” i Dyrasit. Unë doja ta mësoja gjuhën frënge nëpërmjet letërsisë, përmes këtij libri. Të them të vërtetën, e dashura ime e gjuhës ishte Dyras. Kur unë shkrova librin e parë që më bëri të njohur, në 1996-n, ishte viti kur Dyrasi vdiq.
Rudina Xhunga: Libri juaj i parë në frëngjisht është edhe libri që mori çmimin “Goncourt”, është libri më i suksesshëm, më i përkthyeri, “Guri i Durimit”. Pse në frëngjisht?
Nuk e di. Vërtet, sinqerisht. Në fillim, nuk doja të shkruaja në frëngjisht, por fjalia e parë më doli në frëngjisht. U përpoqa më pas të shkruaja në persisht, por nuk më dilte asnjë fjalë. Pata një bllokim. E rinisa në frëngjisht. Dhe ecte, fjalët më bombardonin, sikurse thotë Dyrasi, dhe vazhdova. Dhe vazhdova edhe për kuriozitet të shkruaja në frëngjisht, për të kuptuar se përse ky tregim, ky libër nuk arrinte të më dilte në persisht, në gjuhën time amtare. Dhe tani, sigurisht, me një lloj distance, unë mund të jap një arsye. Së pari, kjo vinte pasi në këtë libër unë prek tabutë, prek disa tema shumë të diskutueshme në vendin tim. Dhe në gjuhën time amtare, ti nuk mund t’ia lejosh vetes këtë. Sepse gjuha amtare t’i imponon këto kufizime, këto tabu. Sepse përmes kësaj gjuhe ti nis të njohësh botën, familjen, nënën tënde, fenë tënde. Është gjuha me të cilën ti ke një lidhje shumë intime, thuajse mëmësore. E pra, është e vështirë të shkelet kjo gjuhë. Dhe prandaj, në çdo vend, madje edhe këtu në Francë, sa herë që shkelen parimet e një gjuhe, krijohen skandale. Dhe unë, për fat të keq, nuk jam aq i fortë sa të duroj skandalet, ndaj i kërkova një gjuhe tjetër të më mbështeste.</p>
Rudina Xhunga: Thonë që fjalët e dashurisë i thua më lehtë në gjuhën e huaj, ashtu si dhe sharjet e këqija. Me ç’duket edhe rrëfimet më të thella, më të sinqerta e të vërteta i keni më lehtë në gjuhën e huaj.
Nuk e di. Por ka telashe dhe përparësi. Gjuha amtare të lejon për të shprehur më mirë emocionet, për të qenë shumë prekës, ndoshta herë pas here tepër intelektual. Por nëse duam të shkojmë drejt thyerjes së tabuve, e kemi pak të vështirë, të paktën unë nga ana ime. Dikush tjetër mund të thotë të kundërtën. Por është e vërtetë që në një gjuhë tjetër, ne i mësojmë shumë shpejt fjalët sharëse, fjalët e pista, etj., etj., dhe kjo pikërisht sepse është një gjuhë tjetër. Madje edhe dashuria, nuk mund të bësh dashuri me nënën tënde. Për mua, gjuha frënge është sikur të ishte gjuha e së dashurës sime. Ndërsa gjuha ime amtare, është nëna ime. Veç kësaj, gjuha tjetër ka ndikimin e vet edhe në mendimin tonë, në strukturimin e mendimit tonë. Po iu jap një shembull shumë të thjeshtë. Në gjuhën time amtare, në persisht, nuk ka nyje, nuk ka gjini mashkullore dhe femërore. Është barazi e plotë. Pra, nuk ka ai dhe ajo. Atëherë, në librin tim “Guri i durimit”, personazhet janë pa emër, unë i quaj ata ai ose ajo. E pra, në persisht, unë nuk mund ta shkruaja një libër të tillë. Do të isha i detyruar të shkruaja vazhdimisht gruaja/ burri. Do të dilte shumë e ngarkuar. Dhe do të isha i detyruar të gjeja një strukturë tjetër, një mënyrë tjetër të shkruari. Por gjuha frënge më lejoi të shkruaj pikërisht në këtë mënyrë, ku personazhet nuk kanë emra. Gjithçka zhvillohet në një dhomë dhe unë mund të shkoj nga një personazh te tjetri pa vështirësi, pa e rënduar shkrimin etj. Dhe në këtë kuptim, kjo ndryshon madje edhe vetë strukturën e tregimit. E pra, unë jam i bindur se gjuha e strukturon mendimin. Sikurse thoshte Lacan, pavetëdija jonë është e strukturuar si gjuha.
Rudina Xhunga: Ky libër “pa emra” i kushtohet Nadias dhe i kushtohet një gruaje me inicialet M. D.
Nadia Anxhuman, sigurisht. Sepse, ishte jeta e saj, vdekja e saj, elementi shpërthyes. Në vitin 2005 kur mësova vdekjen e saj, disa ditë më pas, shkova të takoja të shoqin që në atë kohë ishte në burg dhe atje kishte tentuar për t’u vetëvrarë, duke futur benzinë në vena. Nuk kishte vdekur, ishte në spital, në koma. Dhe, duke e parë nga larg, thosha me vete se nëse do të isha grua, do t’i rrija pranë për t’i thënë gjithçka një grua mund të ketë brenda saj. Sa për inicialet M.D., ky është sekret.
Rudina Xhunga: Na pëlqen gjithmonë të pyesim për sekretet. Pse na pëlqejnë kaq shumë?
Në mendimin mistik persian, ka pasur një figurë shumë të rëndësishme, emblematike, që ka jetuar në shekullin XIII-XIV. Ai shkruante poema, tregime, anekdota, traktate. Dhe diku, ai tregon një histori të shkurtër të mrekullueshme ku thotë: i dhashë të dashurës sime një perlë të thyer. Ajo më pyet se përse një perlë të thyer. Unë i them, që ti të më pyesësh përse. Shpesh ne na pëlqen të futemi në mister, thjesht që të tjerët të na pyesin e jo për të dhënë ndonjë përgjigje.
Rudina Xhunga: Ajo gruaja që i flet një burri dhe i thotë gjëra që gratë nuk ia tregojnë as vetes. Si i bëhet të kuptosh çfarë një grua do të thotë. Si i bëhet të kuptosh zërin e një gruaje që nuk ka zë? Si ia dolët ju të kuptonit një grua?
Fillimisht, unë nuk doja të vihesha në vendin e një gruaje. Unë doja të hyja në rolin e këtij burri që ishte në koma. Nëse do të isha burrë dhe një grua do të më fliste për gjëra të tilla, mbi dëshirat e saj, mbi ëndrrat e saj, çfarë mund të ndodhte në kokën e një burri. Atëherë vazhdova, por e kisha të pamundur të vihesha në vendin e këtij burri. Por nuk kam zënë as vendin e një gruaje. Më shumë, ishte kjo grua që hyri tek unë. Ajo është fajtorja. Më duhet të gjej se si mundi ajo të hyjë tek unë. Sepse, pasi e shkrova, kur rilexova çfarë kisha shkruar, u frikësova. Nisa madje të kem dyshime edhe në lidhje me seksualitetin tim.
Rudina Xhunga: Çfarë e bën një grua të flasë, a e keni bërë ju ndonjë grua të flasë përveç se në libër?
Unë kam qenë shumë më i afërt me motrat e mia se sa me vëllanë. Flas më shumë me nënën time sesa me babanë, megjithëse i dua që të dy. Por është fakt që fl as më shumë me gratë. Dhe shpesh kam pasur më shumë mike vajza e gra, se sa djem dhe burra. Është kjo nga njëra anë. Dhe nga ana tjetër, pas talebanëve, është folur kaq shumë për gratë afgane. Gjatë gjithë kohës, gratë afgane ishin nën perçen e tyre, të gjithë flisnin për depresionin e tyre, por askush nuk fliste për ëndrrat, për vegimet e tyre, për shpirtin e tyre. Flitej për situatën e tyre politike, për gjendjen e tyre shoqërore. Por duhej futur brenda tyre. Një grua afgane, si të gjitha gratë e botës ëndërron, ka përfytyrimet e saj, ato janë gra mistrece, dinake. Nuk janë vetëm viktima, nën perçe. Jo. Dhe kjo më revoltonte. Unë doja pikërisht të flisja për një grua të tillë afgane. Shpesh më thonë se një grua afgane nuk mund të jetë si ajo. E si mund ta dinë? Madje edhe gra afgane kanë ardhur të më shajnë, duke më thënë se përse e paraqisni një grua afgane në këtë mënyrë, si një putanë etj. Pikësëpari unë i adhuroj putanat, i respektoj shumë, ato janë shumë të guximshme, kanë një dinjitet të jashtëzakonshëm. Së dyti, kur lexojmë për shembull “Zonjën Bovari”, a mund të themi se të gjitha gratë franceze janë si zonja Bovari? Romani është thjesht roman. Ndoshta gratë afgane nuk janë kështu, por ajo që unë dëshiroj për to, është që ato të flasin. Dhe pikërisht, që gruaja afgane të arrijë të flasë, duhet që burri i saj të jetë në koma.
Rudina Xhunga: Jo vetëm një femër afgane duhet ta ketë burrin në koma që të mund të flasë, kam frikë se edhe shumë të tjera, në vendin tim, në vendet ku jetojmë, gjithandej.
Ndaj edhe unë shkruaj në librin tim “Diku në Afganistan ose gjetkë”. Për mua, kjo është letërsia. Kjo fjali nuk është thjesht një lloj koketerie, një lloj paburrërie që të mos sulmohem në vendin tim. Por letërsia është e tillë, ndodh edhe diku tjetër. Ndaj edhe kur lexoj një libër të Ismail Kadaresë, unë arrij të kuptoj, të pranoj gjërat. Veprat e tij më flasin mua. Kur lexoj “Plaku dhe deti” të Heminguejit, përse ai libër flet brenda meje, ndërkohë që unë nuk kam asgjë të përbashkët me atë plak? Po kjo është letërsia që duhet të të çojë diku gjetkë, të vërë fjalë aty ku nuk ka.
Nëntor 2010-Paris
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
” Arti i përkthimit gojor dhe Ankthet e përkthyesit”
“Afganistani, laborator për terroristët”
“Gjyqi”, përmes fjalëve të regjisorit Askold Kurov
