“Njëherë e një kohë punëtorët ishin solidarë me njëri-tjetrin: ndërsa sot të varfrit e urrejnë njëri-tjetrin. Kjo është edhe sfida kryesore”, – shprehet regjisori i klasës së shfrytëzuar.
Regjisori britanik, 82-vjeçari Ken Loach, është një nga zërat më të famshëm të kinematografisë së kësaj epoke, si dhe një nga të paktët regjisorë të cilit i është dorëzuar dy herë Palma e Artë. Një artist i përkushtuar, i cili shpeshherë merret me çështje sociale dhe politike.
Aktiviteti i tij ka përkrahur Luftën Civile Spanjolle (“Tokë dhe Liri”, 1995), grevën e punonjësve të Los Anxhelosit (“Bukë dhe Trëndafila”, 2000), pushtimin e Irakut ( “E vërteta tjetër”, 2010), luftën për pavarësi të irlandezëve (“Era që përkëdhel barin”, 2006) dhe pikëpamjen shfrytëzuese – thuajse çnjerëzore – të anës shoqërore që nuk ekziston më (“Unë, Daniel Blake” 2016). Nëse sot “revolta populiste” ka shkaktuar një debat të gjerë, sa i përket pabarazisë ekonomike dhe përjashtimit social, Ken Loach ka qenë një nga zëdhënësit më të fuqishëm të ndërgjegjes së klasës punëtore dhe të transformimit të saj të happashapshëm në dekadat e neoliberalizmit.
Intervista është marrë gjatë xhirimeve të “Demos”, një dokumentar ndërkombëtar që pritet të dalë së shpejti, xhiruar nga regjisori italian Berardo Carboni, në të cilën autori i kësaj interviste e përshkon Evropën në kërkim të bisqeve për një alternativë politike dhe ekonomik me rastin e dhjetëvjetorit të krizës financiare të vitit 2008.
Loach, po kalojmë momente të fuqishme transformimi gjeopolitik dhe pasigurish globale. Puna juaj është konsideruar gjithmonë politikisht e angazhuar: si mendoni, cili është roli që mund të kryej kreativiteti në një moment të tillë?
“Në përgjithësi, mendoj se arti ka vetëm përgjegjësinë për të treguar të vërtetën. Çdo fjali që fillon me “arti duhet” sipas meje është e gabuar, sepse bazohet në imagjinatën apo perceptimin e njerëzve që shkruajnë ose pikturojnë. Personalisht mendoj se arti mund të luajë role të ndryshme. Një prej tyre është afirmimi i parimeve themelore të mënyrës në të cilën njerëzit mund të jetojnë së bashku. Roli i shkrimtarëve, intelektualëve dhe artistëve është marrja në konsideratë e parimeve themelore. Pra, duhet të sjellin një vizion afatgjatë të historisë, të luftës. Nëse ua lyp nevoja, mund të bëjnë edhe një zmbrapsje taktike, rëndësi ka të jenë të vetëdijshëm se kjo është veçse një tërheqje, ndërsa parimet themelore janë ato që nuk s’duhet t’i largojmë kurrë nga vëmendja. Mirëpo, këtë mund ta bëjnë vetëm ata që nuk janë të përfshirë në shkapërderdhjen e politikës së përditshme”.
Në punën tuaj elementi njerëzor nuk shfaqet thjesht si një ilustrim i teorisë, por mishëron dhe shndërrohet në një politikan të vërtetë. A gëzon arti pushtetin të tregojë, se, në fund të fundit, pas proceseve të mëdha ekonomike dhe politike fshihen njerëz të vërtetë?
“Politika jeton brenda njeriut, idetë jetojnë brenda njeriut, jetojnë në betejat e përditshme që zhvillojnë njerëzit. Madje, përcaktojnë edhe zgjedhjet që kemi – dhe zgjedhjet tona përcaktojnë se çfarë njeriu do të bëhemi në të ardhmen. Mënyra se si ndërvepron një familje nuk është koncepti abstrakt i nënës, birit, babait, vajzës, përkundrazi ka të bëjë me rrethanat ekonomike, me punën që bëjnë, me kohën që mund të kalojnë me njëri-tjetrin. Ekonomia dhe politika lidhen ngushtësisht me kontekstin ku jetojnë njerëzit, por hollësitë e këtyre jetëve janë shumë njerëzore: shpesh ose shumë argëtuese, ose shumë të trishtuara – dhe në përgjithësi mbushur me kontradikta dhe kompleksitete. Për shkrimtarët me të cilët kam punuar, por edhe për mua personalisht, marrëdhënia midis komedisë së përditshme personale dhe konteksti ekonomik në të cilën zhvillohet jeta ka qenë gjithmonë shumë domethënëse”.
Është dukshëm një marrëdhënie dialektike: ndryshimi ekonomik transformon sjelljen njerëzore dhe sjellja njerëzore, veçanërisht nëpërmjet veprimeve kolektive, transformon marrëdhëniet ekonomike.
“Mendoni për një punëtorë të thjeshtë. Familja e tij funksionon, ose përpiqet të funksionojë, por individualisht nuk ka forcë, sepse nuk ka fuqi. Është thjesht një gur shahu në një situatë të caktuar. Megjithatë, mendoj se ndjesia e forcës kolektive është diçka shumë e rëndësishme. Pikërisht këtu qëndron edhe vështirësia. Nuk është e lehtë të tregosh një histori, ku forca kolektive është dukshëm e kapshme. Nga ana tjetër, shpesh është absurde dhe marri që çfarëdo filmi ta përfundosh me grushtin lart dhe me thirrje militante për veprim. Kjo është një dilemë e vazhdueshme: si mund të tregojmë historinë e një familjeje punëtore, të rrënuar tragjikisht nga rrethanat ekonomike, por pa e zhytur në trishtim dhe në pafuqi?
Në të vërtetë, tek filmi “Unë, Daniel Blake”, a ka një komponent shprese, edhe pse në thelb përmban nota zymtësie. Ekziston elasticiteti i solidaritetit njerëzor, të varfrit që ndihmojnë njëri-tjetrin, turma që duartroket kur shkruan Daniel Blake në murin e zyrës së punësimit. Pra, një rezistencë ndaj komercializimit të jetës njerëzore. Ndoshta është një pikënisje nga ku duhet filluar.
“Po, dhe kjo është diçka që komentatorët borgjezë nuk e kuptojnë: klasa punëtore nuk resht së vëni në diskutim sistemin, duke u tallur me të. Në llogore dhe në luftë kemi të bëjmë me një komedi të hidhur dhe pikërisht këtu hasim ndjenjën e rezistencës, madje edhe në vendet më të errëta. Mandej është solidariteti, mbështetja reciproke dhe bujaria shpirtërore. Për shembull, këtu në Britaninë e Madhe kemi pasur një rritje marramendëse të “foods banks”, supermarketet e njohura ku ofrohet ushqim falas. Tek filmi “Unë, Daniel Blake”, kur gruaja i jep pakon me ushqime gruas që nuk ka asgjë, nuk i thotë; “Këtu ke ushqimin e bamirësisë”, por i thotë “A mund t’ju ndihmoj me blerjet tuaja?”. Por, nëse nga njëra anë ekziston kjo bujari, nga ana tjetër, është shteti, që sillet rëndom në mënyrën më mizore, duke e ditur se po i shtyn njerëzit drejt urisë. Shoqëritë tona ngjasojnë si një Gjon me dy fytyra. Shoqëria kapitaliste është zhytur në këtë situatë skizofrenike dhe na takon neve të organizojmë solidaritetin”.
Shpesh duket, në fakt, se tjetërsimi ekonomik është shndërruar në një tjetërsim ndaj fytyrës së re të shtetit: një shtet që nuk mbron, por vetëm ndëshkon. A mendoni se kjo është pjesë e dukurive të tilla si rritja e nacionalizmit, ksenofobisë, madje deri tek Brexit-i?
“Po, besoj se humori që tregon populizmi i krahut të djathtë është vërtet një dështim i së majtës, i ngjashëm me atë që ndodhi në vitet 1920 dhe 1930 të shekullit të kaluar, këtu në Evropë. Partitë e djathta hyjnë në skenë me një përgjigje shumë të thjeshtë: problemi është fqinji juaj, fqinji juaj ka ngjyrë tjetër, kuzhina e fqinjit tuaj kundërmon erë ndryshe, fqinji të merr vendin e punës, fqinji juaj po ju hyn në shtëpi. Rreziku qëndron në faktin se kjo retorikë po mbështetet fuqimisht nga masmediat, nga stacionet televizive, nga shtypi i ri dhe i vjetër”.
Puna juaj ka hetuar solidaritetin midis punëtorëve. Por si ka ndryshuar ky solidaritet i klasës? Keni përjetuar kalimin nga kapitalizmi social i pasluftës tek ardhja dhe triumfi i neoliberalizmit. Si e keni parë solidaritetin të transformohet në këtë periudhë?
“Gjëja më e rëndësishme ka qenë zbehja e pushtetit të sindikatave. Në vitet pesëdhjetë e gjashtëdhjetë sindikatat ishin të fuqishme, sepse njerëzit punonin në ndërmarrje shoqërore, si fabrika, miniera ose porte dhe, në atë pikë, ishte më i lehtë organizimi. Mirëpo, këto industri të vjetra u zhdukën. Në ditët e sotme njerëzit punojnë shumë më tepër në punë të pjesshme. Dhe po aq sa është e vërtetë që jemi më të fortë kur jemi në gjendje të ndalojmë prodhimin, nëse nuk jemi të organizuar në pikën e prodhimit, padyshim që jemi më të dobët. Problemi është se aktualisht prodhimi është shumë i fragmentuar dhe me globalizimin klasa jonë punëtore është përhapur midis Lindjes së Largët dhe Amerikës Latine”.
Punëtorët e “Deliveroo” ose “Foodora” në një biçikletë nuk mund të konsiderohen ende punëtorë.
“Po, ose të hapin një franchising, ose të konsiderohen si të vetëpunësuar. Ky është një problem i madh. Gjithçka është çështje organizimi për klasën e re punëtore”.
A mendoni se koncepti i klasës ka ende kuptim? Shumë njerëz nuk e konsiderojnë veten si klasë punëtore, edhe nëse janë të varfër …
“Mendoj se klasa është primare. Ajo thjesht ndryshon formë, duke ndjekur kërkesat e kapitalizmit për një fuqi punëtore ndryshe. Por sërish me fuqi punëtore kemi të bëjmë. Dhe sërish shfrytëzohet, dhe përsëri po ofrojnë ndihmë, madje më shumë se më parë. Nëse nuk e kuptojmë luftën e klasës, atëherë nuk kemi kuptuar asgjë”.
Është një nga sfidat më të mëdha të ditëve të sotme: të përshkallëzoni një shtysë konflikti në emër të një populli të përçarë që nuk e koncepton veten si pjesë të grupit.
“Është një sfidë për mentalitetin tonë. Kjo më kujton një histori shumë zbavitëse. Kohët e fundit po flisja me disa njerëz shumë të sjellshëm në Japoni dhe ngulmoja tek nevoja për të kuptuar klasën dhe konfliktin. Një grua shumë e edukuar më tha: “Le t’ua tregojmë filmin tuaj zyrtarëve të qeverisë japoneze”. E pyeta përse. Dhe ajo m’a ktheu: “Epo, ta bëjmë që të ndryshojë mendim”. Për të cilën unë iu përgjigja: “Por kjo është një çështja që e kam bërë pak kohë më parë! Nuk kanë për të ndryshuar mendje, janë zotuar të mbrojnë interesat e klasës sunduese. Ata nuk duhet të binden, ata duhet të largohen!”. Është një çështje tejet e vështirë për t’u ballafaquar, në një kohë kur ideja për ta bërë sistemin të funksionojë është e rrënjosur kaq thellë. Ja pra, kjo është një nga trashëgimitë e frikshme të demokracisë sociale që duhet të luftojmë”.
Kemi të bëjmë me një formë efikase të kontrollit shoqëror, kur vartësit tuaj besojnë se mund të flasin dhe ti do i marrësh në konsideratë pretendimet e tyre.
“Për këtë arsye duhet të rishpallim idenë absolute të kërkesave të përkohshme. Duhet të shprehim kërkesa që janë absolutisht të arsyeshme, por që bazohen në interesat e klasës punëtore dhe, për pasojë, nuk mund të aprovohen. Vetëm kështu ata mund të demaskohen”.
Për shembull, mbyllja e parajsave fiskale do t’u dukej një kërkesë me vend.
“Pikërisht, por ata nuk mund ta bëjnë këtë gjë!”.
Dikur ju keni kandiduar për zgjedhjet në Parlamentin Evropian…
“E kisha harruar tashmë”.
Këtu në Angli Evropa nuk ka qenë kurrë qendër polemike sa tani, pas Brexit-it. Mendoni se ka ende shpresa për të ndërtuar një demokraci transnacionale apo është tepër vonë?
“Nuk jap dot përgjigje. Sidoqoftë, besoj se solidariteti ndërkombëtar është shumë i rëndësishëm. Nuk e di nëse mund të organizohet në Evropë. Në të vërtetë, struktura e Bashkimit Evropian është kaq e vështirë, është vështirë të kuptohet se si ta fusim ndryshimin pa bërë fillimisht një tabula rasa. Çdo ndryshim duhet të miratohet nga çdo qeveri dhe të gjithë e dimë se sa e vështirë është realizimi i këtij procesi.
Të themi të drejtën, na duhet një Evropë ndryshe, bazuar në parime të ndryshme: mbi pasurinë e përbashkët, planifikimin, qëndrueshmërinë dhe në përgjithësi për barazinë në punë. Mirëpo, nuk mund ta bëjmë këtë gjë, duke përkrahur vetëm përfitimin dhe interesin e kompanive të mëdha. Një ndryshim i tillë shkon përtej kompetencave të mia. Yanis Varoufakis më siguroi se mund të bëhet. Jam i sigurt se ai ka të drejtë. Kam besim tek ai, por nuk e di se si”.
