Albert Kamyja (1913-1960), laureat i çmimit Nobel në vitin 1957, nuk arriti ta çojë deri në fund veprën e tij të cilën, pas aksidentit tragjik që ia ndërpreu papritur, siç thotë Sartri, edhe pse “të gjymtuar, lipset ta shohim si një vepër të plotë”.
Vetë Kamyja ka shpjeguar mënyrën si e kishte konceptuar tërësinë e krijimtarisë së tij : “Fillimisht doja të shprehja mohimin. Nëpërmjet tri formave. Romaneske : I huaji. Dramatike : Kaligula, Keqkuptimi. Ideologjike : Miti i Sizifit. Pozitiven e parashikoja edhe atë nëpërmjet tri formave. Romaneske : Murtaja. Dramatike : Shtetrrethimi dhe Të drejtët. Ideologjike : Njeriu i revoltuar. Dhe përfytyroja tashmë një shtresë të tretë rreth temës së dashurisë.”
Ndaj mendimi dhe krijimtaria e Kamysë janë dhe duhen parë në zhvillim të pandërprerë dhe në ripërtëritje të vazhdueshme. “E vërteta është më tepër një kërkim sesa një zotërim”, mendonte ai që, në fjalën e tij para jurisë prestigjioze të Stokholmit, u shpreh se, si shkrimtar dhe mendimtar, ndihej “i pasur vetëm për dyshimet e veta”.
Pikërisht, për thellësinë e mendimit intelektual, që shmang çdo lloj dogmatizmi, “sistemi” apo ideologjie, si dhe për pasurinë dhe larminë e talentit të tij krijues, Albert Kamyja zuri vend dhe “vazhdon të jetë i pranishëm në ndjeshmërinë dhe vetëdijen bashkëkohore”, thuhet për të në Enciklopedinë Universale, botim autoritar që vendos çdo personalitet në vendin që i takon.
Pikënisja e mendimit të Kamysë është vetëdijesimi i njeriut për absurditetin e botës ku jeton dhe jetës njerëzore në vetvete. Ai vëren një divorc të pakapërcyeshëm mes “aktorit dhe dekorit të tij”. Bota ku jeton i duket e huaj, irracionale dhe “absurdja lind nga ballafaqimi midis thirrjes njerëzore dhe heshtjes së paarsyeshme të botës”.
Miti grek i Sizifit i shërben Kamysë për të ilustruar idetë e tij mbi marrëdhëniet e njeriut me botën ku jeton, si dhe për të dhënë një përfytyrim të gjendjes njerëzore në një plan më të përgjithshëm metafizik. Ai vendos një paralelizëm midis Sizifit të lashtësisë, i dënuar për të kryer pafundësisht “një punë të panevojshme dhe të pashpresë” dhe njeriut modern që ndeshet përditë me një botë irracionale, të huaj dhe ku ai nuk gjen arsye të qenësishme për t’i dhënë kuptim jetës së tij.
Kamyja e përtërin dhe e pasuron kuptimin e mitit dhe figurën e Sizifit, të cilin, sipas tij, “duhet ta përfytyrojmë të lumtur”. Duke u vetëdijesuar për fatin e tij tragjik dhe duke e përbuzur atë dhe perënditë pas tij, Sizifi lartësohet mendërisht dhe shpirtërisht. “Nuk ka fat që të mos mposhtet nëpërmjet përbuzjes”, shprehet Kamyja.
Kësisoj, vetëdijesimi për absurditetin e botës dhe jetës, edhe pse e bën tragjike gjendjen njerëzore, është mënyra më dinjitoze për t’u përballur me të. Më pas, mendimi dinamik i Kamysë do të njohë zhvillime të reja, si solidaritetin veprues mbarënjerëzor përballë së keqes (Murtaja), revoltën e përhershme në mbrojtje të dinjitetit vetjak (Njeriu i revoltuar) dhe ndjenjën e fajësisë, brerjen e ndërgjegjes për shmangien nga përgjegjësitë qytetare dhe njerëzore në jetën e përditshme (Rënia).
Eseja “Njeriu i revoltuar” u botua në vitin 1951 dhe ngjalli shumë polemika, madje krijoi një hendek të thellë mes Kamysë dhe Sartrit për mjaft kohë. Në këtë ese, Kamyja tregohet sidoqoftë më syçelët se Sartri në raport me ideologjinë marksiste dhe zbatimin e saj në Rusinë sovjetike, si dhe më i drejtpërdrejtë e objektiv për zhvillimet e botës moderne.
Kamyja vendos vetë një lidhje mes “Mitit tê Sizifit” dhe “Njeriut tê revoltuar” dhe shpalos pikëpamjet e veta mbi mënyrën më dinjitoze, por dhe më të arsyeshme për njeriun e sotëm, për t’u përballur me një botë sa absurde aq dhe armiqësore, madje dhe të paparashikueshme.
“Në përvojën absurde, vuajtja është individuale. Duke filluar nga fryma e revoltës, ajo vetëdijesohet se është kolektive, ajo është aventurë e të gjithëve… Brenga që mundonte një njerí të vetëm bëhet murtajë kolektive. Në mundin tonë të përditshëm, revolta luan të njëjtin rol si “cogito”-ja në rendin e mendimit: ajo është qartësia e parë. Mirëpo, kjo qartësi e nxjerr individin nga vetmia. Ajo është një referencë e përbashkët që themelon vlerën e parë për të gjithë njerëzit. Revoltohem, prandaj jemi. ”, shprehet Kamyja.
Për Kamynë, që nuk e pranon vetëvrasjen si zgjidhje, revolta është një nga përgjigjet filozofike më koherente ndaj absurditetit të botës dhe të jetës njerëzore. Mendimi i Kamysë është thellësisht humanist dhe ai e lartëson figurën e njeriut, duke treguar se madhështia e tij qëndron në faktin se ai është e vetmja krijesë që refuzon të jetë çka është dhe që nuk i resht asnjëherë përpjekjet për t’i dhënë kuptim dhe më shumë dinjitet jetës së vet dhe jetës njerëzore në përgjithësi.
Kamyja analizon frymën apo lëvizjen e revoltës nga Lashtësia në ditët tona dhe vëren se ajo ka qenë kurdoherë një shtysë e rëndësishme në historinë njerëzore. Ai shqyrton përjetimet dhe shfaqjet e revoltës në të gjitha format e saj individuale ose kolektive dhe dallon tek ajo “pohimin e një natyre të përbashkët për të gjithë njerëzit, që i shpëton botës së fuqisë”.
Ai shpalos të vërtetat e hidhura se, krahas arritjeve madhështore dhe të pakundërshtueshme të njerëzimit në rrugëtimin e tij të vështirë, shoqëria e sotme gjendet në udhëkryq. Si transhendenca hyjnore dhe ajo historike janë zhvlerësuar ose kanë dështuar dhe nuk ofrojnë më zgjidhje të kënaqshme për arsyen njerëzore. As nihilizmi që ka përmbytur botën moderne dhe duhet kapërcyer. As revolucionet që kryhen në emër të vlerave të epërme dhe përfundojnë në terrorizëm shtetëror të ngritur mbi terrorin racional ose irracional.
Në këto kushte, revolta mbetet e vetmja vlerë e patjetërsueshme dhe i vetmi qëndrim. “Arti dhe revolta nuk do të vdesin veçse bashkë me njeriun e fundit”, thotë Kamyja por, nga ana tjetër, tregohet i matur dhe gjykon se revolta nuk mund të jetë e pakufizuar dhe të shpaloset kundër gjithçkaje dhe gjithkujt.
Dhe as me të gjitha mjetet, sigurisht. Lidhur me këtë, ai jep ndofta një nga përgjigjet më të thella: “A i justifikon qëllimi mjetet? Kjo është e mundur. Por çfarë do ta justifikojë qëllimin? Kësaj pyetjeje, që mendimi historik e lë të pazgjidhur, revolta i përgjigjet: mjetet.”
Mendimi i Kamysë është sa i thellë aq dhe i drejtpeshuar jo vetëm për kohën kur u shkrua libri por dhe në ditët tona. Në kreun e fundit të librit, Kamyja shtjellon konceptin e quajtur “mendimi i mesditës”, që e hasim dhe te Niçja.
Qytetërimi mesdhetar greko-latin, i shenjuar nga drita mesditore (“ajo që ka hijen më të shkurtër”, sipas shprehjes së Niçes) i afrohet më mirë deri më sot vizionit të Kamysë për botën dhe njeriun si krijesa më e lartë dhe më e arsyeshme që ekziston.
Shekulli XX, me teprimet e tij në të gjitha fushat e jetës, shkaktoi tragjedi njerëzore dhe rrënime të papërfytyrueshme më parë. E ardhmja nuk mund të parashikohet, mendon Kamyja, por është e domosdoshme që të gjendet drejtpeshimi i munguar në zhvillimet e botës moderne.
Mes masës dhe teprisë, nuk duhet ngurruar për të zgjedhur të parën. Urtësia greke shihet nga Kamyja si një referencë e vyer dhe tejet e dobishme për kohën tonë.
“Mendimi i mesditës”, që ka në themel të tij masën dhe moskapërcimin e kufijve, përtej të cilëve gjithçka tjetërsohet dhe del jashtë kontrollit, është tejet aktual në një botë që rrezikon të shkojë drejt zhvlerësimit të të gjitha vlerave mbi të cilat është ngritur dhe ka përparuar.
