- *Nicoletta Dentico
Pa një organizatë ndërkombëtare të shëndetit publik, ne nuk do të jemi në gjendje të merremi me pandemitë siç është Covid-19. Por OBSH ka një buxhet prej vetëm 4,42 miliardë, pak fuqi, shumë detyra që e ekspozojnë atë si një ‘kurban’ ndaj paaftësisë së qeverive. Trump ka të ngjarë t’i japë asaj grushtin e shtetit.
Covid-19 vazhdon ta mbajë botën në kontroll, në numërimin e pandalshëm të të infektuarve dhe të të vdekurve. Vala virale vazhdon të bymehet dhe përhapet, duke avancuar të prekë vendet e botës akoma të padëmtuara, ose në vend të kësaj lëshimin e flukseve të reja në vendet tashmë të prirura për të ndërmarrë, pas regjimeve bllokuese drakoniane – siç ndodh në këto orë në Kinë. Kriza planetare që njerëzimi po përjeton shënon pellgun ujëmbledhës midis një hap para dhe një hap pas. Vendimet që qeveritë do të marrin, në nevojë urgjente për të ndërhyrë menjëherë ose në të ardhmen e afërt, do të përcaktojnë shoqëritë dhe botën që do të vijë me pasoja në distancë, jo vetëm në sektorin e shëndetësisë.
Marrja e vendimeve nuk është shaka, ndërsa qeveritë janë përplasur në valët e këtij tranzicioni. Katër muaj pas shfaqjes së koronavirusit të ri, shkenca dhe politika janë ende duke lundruar në pamje në mënyrë të pashmangshme, për të zbuluar patogjenin dhe trajektoret e tij, mutacionet dhe ndikimet që ai prodhon kur zbarkohet në një zonë të botës, në reagimin e tij specifik ndaj kontekstit. SARS-CoV-2 bashkohet me qelizat njerëzore për të vazhduar të jetojë dhe shumëfishohet, por kjo dinamikë ndërthuret me faktorë të tjerë. Virusi tashmë ka ndryshuar të paktën tre herë, duke e matur veten me karakteristikat mjedisore të vendeve, duke u angazhuar me qëndrimet e popujve dhe organizatave shoqërore. Cilin zgjim do të lërë pas?
Analistët kënaqen me parashikimet më të larmishme të skenarit. Disa parashikojnë rënien përfundimtare të udhëheqjes amerikane dhe “ngritjen e të tjerëve”, për ta thënë atë me kolumnistin e mirënjohur Fareed Zakaria, duke filluar me Kinën. Të tjerët parashikojnë fundin e globalizmit, funksionalisht shumë të rrezikshëm për të qenë ende i zbatueshëm. Më optimistët profetizuan hapjen e një epoke të re të bashkëpunimit. Përgjimi më pesimist një erë kërcënuese në ashpërsinë e nacionalizmit, me ngritjen e instinkteve të reja nga regjimi, edhe falë konsensusit të ri për nevojat e kontrollit shoqëror që duhen imponuar për të kufizuar infektimet e virusit.
Pandemitë ndryshojnë historinë. Epemiologu Frank Snowden e shpjegon këtë në librin e tij Epidemitë dhe Shoqëria: Nga Vdekja e Zezë deri në të tashmen, e rishikuar së fundmi në një artikull stimulues të New Yorker, nga i cili marr sugjerimet për të ndarë disa shqetësime, dhe disa pyetje.
E para: A do të arrijë multiliteralizmi t’i mbijetojë Covid19? Nuk është aspak e qartë.
Koronavirusi i ri ka kapur komunitetin ndërkombëtar në kulminacionin e patologjive të mëparshme, të degjeneruar nga vendet që rreshtohen kundër, lotojnë fijen e hollë të rregullave që mbetet, bojkotojnë çdo përpjekje të mdrojtur, për të vepruar kundër krizës klimatike, dhe në favor të zhvillimit të qëndrueshëm (Axhenda e vitit 2030).
Që kur Kina nisi alarmin e parë për epideminë e re, në fund të janarit, bashkëpunimi ndërkombëtar midis qeverive ka provuar të jetë i zhdukuri i vërtetë në veprim nga skena, me përjashtim të disa përjashtimeve të papritura (mobilizimi i punonjësve të kujdesit shëndetësor nga Kuba dhe Shqipëria) dhe jo vetëmohues (botimi i ri i Rrugës së Mëndafshit Kinez për sa i përket shëndetit).
Ne kemi parë sanksione edhe më të ashpra kundër Iranit, G7 me aftësi të kufizuara praktikisht, G20 reduktoi lëshimin e një sinjali pak bindës të angazhimit për të bërë “çfarëdo që të duhej”, pas një heshtjeje të zgjatur dhe të zhurmshme. Me pak fjalë, nuk ka koordinim të pandemisë në të gjithë botën, në mënyrë që vetëm instinkti nacionalist të lëviz veprimin-improvizimin e qeverive. Evropa nuk është në gjendje të formulojë një përgjigje të përbashkët, madje as ajo, e lëre më një dizajn kolektiv ambicioz, i cili shfrytëzon përfitimet afatmesme që duhen arritur.
Po në lidhje me lëvizjen e ashpër të Presidentit amerikan Donald Trump për të fituar paraprakisht të drejtat e patentës së një vaksine të kërkuar nga kompania gjermane CureVac, dhe për këtë arsye edhe aksesin ekskluziv. Qeveritë e kanë shikuar njëri-tjetrin me distancë, ose më keq me paragjykime. Pa mësuar nga njëri-tjetri. Pa kursyer kërcitjet për të qëlluar se kush do të ishte fajtor për pandeminë herë pas here (“virusi Wuhan” i Donald Trump). Ndërkohë virusi po përparonte. Tensioni shkon në kufijtë midis Shteteve të Bashkuara dhe Kinës, gjë që ndërlikon gjërat. Dhe të mendosh që gjatë epidemisë SARS kishte pasur një frymë të fortë bashkëpunimi për të gjallëruar marrëdhëniet midis dy vendeve: Presidentët Hu Jintao dhe George W. Bush nënshkruan ‘Dhjetë Parimet Themelore’ të përgjigjes globale ndaj pandemive në 2005, një dekalog i parimeve themelore, të cilave më vonë iu bashkuan 88 vende dhe agjensi. Në vitin 2009, vetë Hu Jintao i telefonoi personalisht Barak Obamës për të shprehur ngushëllimet e tij me rastin e shpërthimit të frikshëm të gripit H1N1 që shpërtheu në Shtetet e Bashkuara, dhe për të konfirmuar dëshirën e tij për të “mbajtur komunikimet e hapura me WHO, Shtetet e Bashkuara dhe me aktorë të tjerë të përfshirë, për të forcuar bashkëpunimin kundër kësaj sfide për shëndetin dhe sigurinë e individit”
Po Kombet e Bashkuara? Të pezulluar pasi janë në një gjendje të jashtëzakonshme që paralizon funksionimin e tyre të zakonshëm, ato janë akoma e vetmja pikë referimi teknike dhe etike e planetit, të legjitimuar nga një mandat ndërkombëtar. E vetmja. Përkundër të gjitha kufizimeve, dhe politikave të brendshme komplekse. A do të arrijë OKB-ja të mbetet e dukshme në skenë kur batica e Covid19 të ketë mbaruar? Anulimi i konferencës COP26 në rendin e ditës në Glasgow nëntorin e ardhshëm rrezikon në mënyrë objektive të lehtësojë tensionin tashmë të pamjaftueshëm që synon luftën kundër ngrohjes globale. Ankesa e Sekretarit të Përgjithshëm António Guterres për një armëpushim global ka dhënë disa rezultate të pasigurta (luftimet vazhdojnë në Libi), por Këshilli i Sigurimit nuk e ka lëvizur fletën e tij përballë krizës më të rëndë planetare që nga Lufta e Dytë Botërore. Ai doli në 10 Prill për herë të parë, me një deklaratë mbështetjeje për punën e Sekretarit të Përgjithshëm, por asgjë më shumë. E dobishme, që po, për të prishur izolimin e Guterres, të shqetësuar për pasojat shkatërruese ekonomike dhe sociale të pandemisë por edhe për “kërcënimin domethënës për ruajtjen e paqes dhe sigurisë” që mund të lindin nga sulmet terroriste, nga ulja e besimit në institucionet paqëndrueshmëria publike, politike për shkak të zgjërimit të emërimeve elektorale ose referendum. Covid19 rrezikon të përkeqësojë shkeljet e të drejtave të njeriut në të gjithë botën. Ashtu si me Evropën, Kombet e Bashkuara po luajnë ngritjen e vet për Covid19. Na vjen keq nëse është pak.
Dhe këtu Organizata Botërore e Shëndetit (OBSH) hyn në fushë, duke u injoruar nga shumë prej anëtarëve të saj dhe nën sulm të ashpër nga Donald Trump. Pezullimi i fondeve për OBSH të njoftuar nga Presidenti Amerikan në 7 Prill, Dita Botërore e Shëndetit, u konfirmua në këto orë duke u tallur me rastësinë. Në terma absolut, SH.B.A. është financuesi i parë i agjencisë, me një kontribut në vitin 2019 më shumë se 400 milion dollarë. Fondet që do të ndahen për organizatat e tjera për vitin 2020. Ndërkohë, sinjalet po dalin se Departamenti i Shtetit, USAID dhe zyrtarë të tjerë të administratës po synojnë të krijojnë një institucion alternative për shëndetin global.
Një lojë masakre e ndërtuar artistikisht nga Trump. Presidenti amerikan nuk ka bërë asgjë tjetër përveç ndjekjes së shamive që nga ardhja e SARS-CoV-2 (në sekuencë: administrata Obama, Kina, media) për të hedhur mbi “të tjerët” përgjegjësitë e tyre në menaxhimin e diskutueshëm dhe përçarës të pandemia, menaxhimi nën një kontroll kritik nga vetë bashkësia shkencore dhe – gjithnjë e më shumë – nga shtypi.
Duhet thënë se është vetëm tregimi i fundit, në rendin kronologjik, mbi dështimin e Trump për të përmbushur trajektoret kryesore operacionale të parashikuara në planin kundër gripit pandemik, të hartuar nga administrata në vitin 2017. Një veprim i paparë, si Covid19. Që nga janari, OBSH është kapur me një sfidë të paparë shëndetësore, me një kompleksitet të paparë, në një përpjekje për të kuptuar dhe zbutur kinetikën e koronavirusit të ri. Veprimi i Drejtorit të Përgjithshëm Tedros Adhanom Ghebreyesus, megjithëse do të kishte merituar më shumë ndikim në disa pasazhe, ka fituar vlerësimin thelbësor të ekspertëve dhe shkencëtarëve të pavarur që nuk janë të dashur për Gjenevën. Me mandat, OBSH paralajmëron qeveritë dhe mobilizon komunitetin shkencor, bën rekomandime, për një të ardhme të shkencës që ndërtohet nga prova dhe gabimet, suksesi dhe vlefshmëria, në ndarjen e vazhdueshme dhe në kohë të të dhënave. Akuza e Trump tregon gishtin në respektimin e pretenduar të OBSH-së me Pekinin, shpërthimin e parë të virusit, një bashkëpunim me Kinën në vonesat dhe mungesën e transparencës që do të pengonte të kuptuarit e seriozitetit të infeksionit. Realiteti është tjetër gjë. Agjensia ishte viktima e parë e errësimit fillestar të epidemisë Wuhan. Sipas John McKenzie, i komitetit të urgjencës së OBSH-së, kur Pekini paralajmëroi Gjenevën më 31 dhjetor, shkencëtarët kinezë tashmë kishin identifikuar një koronavirus, përveç që komunikimi për OBSH arriti në 7 janar, dhe sekuenca gjenetike e virusit u nda vetëm në 12 janar. Një kohë e çmuar, e humbur. WHO më vonë iu mohua autorizimi për një mision të parë në mes të janarit, kur tani ishte e qartë se sa larg ishin numrat zyrtarë të Pekinit nga realiteti. Një pyetje ende e hapur për qeverinë kineze sot. Tedros ka vendosur të tregojë durimin e shenjtë të diplomacisë, pa një konfrontim të hapur, për të arritur rezultatin e një veprimi të përbashkët kundër virusit nga Kina. E cila mori fund. A e meritonte një kryqëzim të tillë?
OBSH është një organizatë që ka shumë përgjegjësi, por pak fuqi. Është mirë të dihet. Ajo funksionon kryesisht nën norma të buta, jo tregues të detyrueshëm. Në kundërshtim me realitetet siç është Organizata Botërore e Tregtisë (OBT), OBSH nuk ka fuqi të detyrojë dhe mbi të gjitha të sanksionojë anëtarët e saj. Në këtë pikë duhet t’i bëjmë vetes disa pyetje. “Organizata është zbrazur nga pushteti dhe burimet,” thotë Richard Orton redaktori i The Lancet.
Buxheti i San vjetor është rreth 2 miliardë dollarë (buxheti është aprovuar me bazë dyvjecare: periudha 2016-2027 ishte 4.34 miliardë dollarë, viti 2018-2019 ishte 4.42 miliardë), më i ulët se gjithë shuma e spitaleve universitare. Një shifër e ngurtë nëse mendojmë për gamën marramendëse të projekteve të kujdesit shëndetësor dhe kërkimit në të cilat është angazhuar organizata.
Epidemitë më të fundit kanë ekspozuar OBSH-në në kritikë ose e nxorën besueshmërinë e saj, siç ndodhi me aferën e virusit Ebola midis 2014 dhe 2016. Por është vetë WHO që vuan. Në vend që të promovojnë autoritetin shkencor dhe pavarësinë politike, qeveritë që janë mbajtësit kryesorë kanë bërë gjithçka që nga vitet e 80-të e tutje për të përmirësuar autonominë e mandatit të tyre për të mbrojtur shëndetin publik. Sepse, siç na mëson Covid19, shëndeti bie ndesh me interesat e industrisë dhe ekonomisë, nga të cilat qeveritë janë bërë interpretues dhe zëdhënës të pamëshirshëm. Ata kanë hapur dyert e OBSH-së në prani të individëve privatë që tani marrin pjesë si palë të interesuara në diskutime shumëpalëshe. Agjensia në këto kushte nuk mund të veprojë. Nevoja e një ngritje urgjente, nuk ka dyshim në të, për një ri-operim të vërtetë të agjencisë. Asgjë nuk ka të bëjë me reformat teknokratike të vendosura për të në vitet e fundit, për thjeshtësimin e mëtutjeshëm.
Qeveritë luajnë me zjarr kur e bëjnë OBSH kurban për pasivitetet e tyre në menaxhimin e Covid19, në një kombinim të rrezikshëm të papërgjegjshmërisë nacionaliste dhe mungesës totale të vizionit. Nëse deri më tani ekziston një siguri, është se pandemia ka rihapur qendrën e organizatës së vetme ndërkombëtare ndërkombëtare mbi shëndetësinë, dhe rolin që do të luajë ai në të ardhmen për menaxhimin e krizave shëndetësore. Shkencëtarët na thonë se ata do të vijnë përsëri pas SARS-CoV-2. Kur historia ka mbaruar, një analizë e saktë e shkaqeve të infeksionit të Covid19 dhe gabimet që çuan në këtë tragjedi do të jenë të domosdoshme. OBSH nuk do të jetë në gjendje t’i shpëtojë përgjegjësive të saj. Por as shtetet, asnjëra nuk përjashtohet. Dhe e vetmja rrugëdalje do të jetë kthimi i telave të një multilateralizmi të pjekur, i denjë për të formuar mbijetesën e njerëzimit në planet.
Përkthyer dhe përshtatur për Konica.al nga Sbilanciamoci.info
