Volumi i tregut të aksioneve në Shqipëri gjatë periudhës së tranzicionit ka arritur në afro 30 miliardë euro. Një studim i kryer nga Bursa Shqiptare e Titujve (ALSE) ka marrë në analizë transaksionet e kryera mes viteve 1994 dhe 2014 në tregun privat të aksioneve.
Shifra është mbresëlënëse, megjithëse është e qartë se bëhet fjalë për një vlerësim: matja e mirëfilltë e të gjitha transaksioneve në tregun privat të aksioneve do të ishte praktikisht e pamundur në kushtet e ekonomisë shqiptare. Volumi i tregtimit në tregun e aksioneve vlerësohet në rreth 29 miliardë euro, për një një total prej afro 980 mijë transaksionesh. Mbi 400 kompani gjatë kësaj periudhe kanë kryer rritje kapitali, për një shifër totale prej 3.32 miliardë eurosh. Sipas analizës së ALSE, rritjet më të mëdha të kapitalit i kanë kryer bankat, edhe për shkak të kërkesave rregullatore nga Banka e Shqipërisë.
Ekonomia shqiptare, 2.6 mld euro investime në vit
Funksionimi i një tregu kapitali shton hapësirat dhe eficiencën e financimit të investimeve. Shqipëria nuk bën përjashtim, duke qenë ende një ekonomi në zhvillim dhe me potenciale të mëdha për investimeve të reja. Për këtë, mund të analizojmë disa shifra të rëndësishme në nivel makroekonomik.
Sipas të dhënave nga Instituti i Statistikave, për periudhën 2010-2015, formimi bruto i kapitalit fiks në ekonominë shqiptare ishte rreth 355 miliardë lekë ose rreth 2.6 miliardë euro çdo vit. Po të shohim të dhënat e kredisë bankare, rezulton që kredia e re për financimin e investimeve të biznesit (për blerjen/ndërtimin e pasurive të paluajtshme dhe për blerjen e makinerive e pajisjeve) nuk shkon më shumë se 55 miliardë lekë.
Aktualisht, sistemi bankar financon rreth 15% të investimeve të reja në ekonomi, nëse këtu nuk përfshijmë huadhënien për qeverinë. Pjesa e mbetur e investimeve financohen me fonde buxhetore (investimet publike), përmes investimeve të huaja dhe përmes kapitaleve të veta të biznesit. Prej vitesh, shtrëngimi i huadhënies për bizneset është një realitet, ndonëse kjo është e kuptueshme, duke pasur parasysh efektet e krizës dhe dështimet e shumë korporatave të rëndësishme huamarrëse në sistemin bankar. Shifrat tregojnë se ka hapësira të mëdha që një pjesë më e madhe e investimeve në ekonomi, por edhe një rritje e tyre, të financohen përmes tregjeve financiare. Kjo mund të përfshijë sidomos emetimin e letrave të borxhit korporativ, por edhe shitjen e kuotave të aksioneve ose emetimin e aksioneve të reja me ofertë publike. Tregu financiar zotëron likuiditete të lira që mund të kanalizohen në financimin e projekteve të reja, me përfitime më të larta për investitorët.
Sipas Bankës së Shqipërisë, në fund të vitit të kaluar, vlera e depozitave bankare të bizneseve dhe individëve ishte më shumë se një trilionë lekë ose afro 7.5 miliardë euro. Raporti mes kredive dhe depozitave të dhëna nga sistemi bankar është rreth 55%.
Kjo dëshmon se sistemi bankar është tejet likuid dhe kanalizimi i një pjese të fondeve nga publiku në forma alternative investimi nuk do të shkaktonte probleme as për vetë sistemin bankar. Përveç depozitave bankare, një sasi e madhe likuiditeti është e investuar letrat e borxhit qeveritar ose në fondet e investimit, që tërthorazi, sërish i ivestojnë këto para, në pjesën më të madhe, në bono dhe obligacione qeveritare. Asetet neto të fondeve të investimit dhe investimet direkte të individëve në bono dhe obligacione prekin vlerën e 150 miliardë lekëve ose rreth 1.1 miliardë euro. Të gjitha këto para që sot janë të investuara në instrumente financiare me rrezik të ulët përbëjnë një potencial për investime në tregun e kapitalit. Shumë individë dhe kompani kanë nevojë të diversifikojnë portofolin e investimeve dhe të sigurojnë kthime më të larta; Bursa do ta ofrojë këtë mundësi.
Obligacionet e korporatave një realitet
Në parashikimet e ALSE, produkti me potencialet më të afërta të zhvillimit në Bursë për Shqipërisë janë obligacionet e korporatave. Ky instrument po përdorte nga një numër në rritje biznesesh, sidomos brenda sektorit financiar. Deri tani, emetimi i obligacioneve bëhet me ofertë private dhe emetuesit i gjejnë vetë (ose me ndihmën e bankës kujdestare) blerësit potencialisht të interesuar. Sipas studimit të ALSE, për periudhën 2009-2014, volumi i tregut primar të obligacioneve korporative ishte 62.5 milionë euro, ndërsa në tregun dytësor tregtimi kishte vlerën e 11.7 milionë eurove. Sidoqoftë, tregu i obligacioneve të korporatave ka vazhduar të rritet edhe pas vitit 2014, me aktorë kryesorë institucione financiare, si “Credins Bank”, “Fondi Besa”, apo “NOA”. Të tjera kompani kanë në plan të emetojnë obligacione së shpejti. Institucioni financiar “Iute Credit” synon të shesë obligacione me ofertë private në vlerën e 150 milionë lekëve gjatë gjysmës së parë të këtij viti. Një tjetër kompani e rëndësishme që synon të sigurojë hua përmes obligacioneve është edhe “Digitalb”.
Në fillim të këtij muaji, qeveria shqiptare nënshkroi kontratën e parë të madhe të partneritetit publik-privat në infrastrukturën rrugore, që lidhet me përfundimin e Rrugës së Arbrit. Projekti me vlerë 240 milionë euro do të zbatohet nga një kompani shqiptare. Për një kompani vendase është praktikisht e pamundur që një vepër e këtyre përmasave të financohet plotësisht me kapitalet e veta. Kjo e vendos platformën e PPP-ve përballë sfidës së sigurimit të financimeve të nevojshme. Me mundësitë që ofron tregu aktualisht, kjo është një pikëpyetje e madhe. Për vlera të tilla, financimi nga një ose edhe disa banka shqiptare njëkohësisht, është e vështirë. Ky mund të jetë një rast i mirë për të provuar forma të reja të huamarrjes dhe sidomos emetimin e obligacioneve korporative.
Shansi për njësitë vendore
Një nga instrumentet më interesante në kushtet e Shqipërisë, sipas ekspertëve, mund të jenë ato të qeverisjes vendore. Bashkitë kanë nevoja të mëdha për të përmirësuar infrastrukturën dhe shërbimet, nevoja që nuk mund të përmbushen me burimet financiare në dispozicion të tyre. Zgjidhja mund të jenë obligacionet e njësive të qeverisjes vendore. Pas reformës administrative terriotirale, u nritën njësi më të mëdha dhe, një nga qëllimet, ishte rritja e eficiencës dhe përmirësimi i kapaciteteve menaxhuese. Një menaxhim më i mirë i bën bashkitë aktorë më të besueshëm për tregun financiar.
Njësitë e qeverisjes vendore në Shqipëri kanë një përvojë të aksesimit të tregjeve financiare, që kufizohet në marrjen e disa kredive nga bankat tregtare. Në total, portofoli i kredisë së njësive vendore, deri në shtator 2017, ishte afërsisht gjashtë milionë euro. Janë gjashtë njësi vendore të cilat kanë kredi bankare ekzistuese, shumica e të cilave i takojnë vitit 2010.
Më pas, marrja e kredive u frenua, për shkak se ky proces kërkon miratimin e Ministrisë së Financave. Megjithatë, me rritjen e nivelit të menaxhimit të bashkive, dalja në tregjet financiare mund të jetë një alternativë shumë interesante. Vetë qytetarët mund të financojnë kryerjen e investime të reja, përmes blerjes së obligacioneve të emetuara nga bashkitë. Kjo do të siguronte njëkohësisht përmirësimin e jetesës në qytete, duke përfituar edhe një kthim të kënaqshëm financiar për qytetarët që investojnë.
Bursat rajonale lëvizin miliarda
Në rajon nuk mungojnë shembujt e bursave operative dhe relativisht të suksesshme, kjo edhe duke pasur parasysh mjedisin ekonomik ekonomik rajonal dhe kufizimet që kanë ardhur nga një periudhë e gjatë e ekonomisë së centralizuar, ku nuk vepronin mekanizmat e tregut të lirë.
Bursa e Beogradit është më e vjetra në rajon, e themeluar në vitin 1894. Pas mbylljes në vitin 1941, ajo u bë sërish operative në vitin 1989. Për vitin 2017, Bursa e Beogradit kishte një kapitalizim tregu në vlerën e 4.63 miliardë eurove, ndërsa xhiroja totale e kompanive ishte rreth 553 milionë euro. Numri i transaksioneve për vitin e kaluar arriti në 67 mijë. Që prej vitit 2005, Bursa e Beogradit ka indeksin e saj Belex 15, që përfshin aksionet e 15 kompanive më të mëdha të listuara në këtë Bursë.
Kroacia ka një bursë që prej vitit 1992 dhe, mes vendeve të Ballkanit Perëndimor, ajo aktualisht ka zhvillimin mbresëlënës në numra. Kapitalizimi i tregut vlerësohet në 31.4 miliardë euro, nga të cilat 18.4 miliardë euro janë vlerë kapitalizimi aksionesh. Bursa numëron 149 kompani që kanë listuar aksionet e tyre.
Në nivele të përafërta është edhe Bursa e Ljubjanës, me një kapitalizim tregu që arrin në kufijtë e 30 miliardë eurove. Megjithatë, në Slloveni kapitalizimi i Bursës dominohet nga vlera e obligacioneve, me mbi 80% të kapitalizimit total të tregut.
Mali i Zi, vendi më i vogël në rajon, në historinë e pasviteve ’90 numëron madje dy Bursa, të cilat në vitin 2011 u bashkuan në një bursë të vetme, Bursa e Malit të Zi. Në vitin 2013, bursa shënoi një tjetër zhvillim të rëndësishëm, me hyrjen në kapitalin aksioner të Bursës së Stambollit, përmes blerjes së 24.38% të aksioneve.
Bursa e Malit të Zi ka sot një kapitalizim tregu në vlerën e afro 2.9 miliardë eurove dhe 312 kompani të listuara në të. Për vitin 2017, numri i tregtimeve ishte mbi 5600. Edhe kjo bursë ka një indeks të kompanive më të mëdha, të quajtur MNSE 10. Në të bëjnë pjesë disa prej ndërmarrjeve më të rëndësishme në ekonominë malazeze të sektorëve të telekomunikacioneve, karburanteve, turizmit, etj. Tregu Malit të Zi ka tipare favorizuese për një zhvillim të lartë të Bursës, sidomos falë projekteve të mëdha që po zhvillohen në këtë vend, sidomos në sektorin e turizmit, energjisë dhe infrastrukturës.
Në Maqedoni, Bursa nisi operacionet në vitin 1996 dhe sot numëron 107 kompani të listuara në të. Kapitalizimi i tregut të kompanive të listuara për vitin 2017 ishte afërsisht 2.2 miliardë euro. Kompanitë më të rëndësishme dhe me numrin më të lartë të transaksioneve në Bursë i takojnë sistemit financiar dhe janë kryesisht banka, megjithatë ndër 10 kompanitë më të tregtuara përfshihen edhe ndërmarrje të sektorit të energjisë, ndërtimit, shërbimeve dhe farmaceutikës.
Të njëjtat probleme
Megjithëse tregjet e rajonit janë sigurisht më të avancuara se Shqipëria, disa nga problematikat janë padyshim të përbashkëta për të gjithë rajonin. Shumica e kompanive në vendet e rajonit tonë vazhdojnë të mbështeten te kredia bankare si forma mbizotëruese e financimit.
Kompanitë e mëdha në përgjithësi zotërohen nga një numër i kufizuar aksionerësh dhe ka ende pak gatishmëri për ta hapur pronësinë përmes nxjerrjes së aksioneve në ofertë publike. Transparenca është ende e pamjaftueshme, ndërsa drejtimi dhe qeverisja e biznesit është larg standardeve më të mira. Nga ana tjetër, tregu vuan mungesën e investitorëve të rëndësishëm institucionalë. Në veçanti, skemat e pensioneve private janë të pazhvilluara.
Shumica e analistëve besojnë se bursat e rajonit janë shumë të vogla për të funksionuar si entitete të pavarura në një afat të gjatë. Ata sugjerojnë që bursat të gjenë forma bashkëpunimi, dhe qëllimi final është integrimi i tregjeve me njëri-tjetrin: ashtu si për të gjithë ekonominë, kryefjaja është ngritja e një tregu financiar rajonal të integruar. Bashkimi i tregjeve kapitalit do të rriste përmasat e tregut, do të ulte kostot operative të funksionimit të bursave dhe do të tërhiqte investitorë të rinj në tregun rajonal të instrumenteve financiare.
Me qëllim krijimin e bazave për ndërtimin e një tregu të përbashkët rajonal, bursat e Bullgarisë, Maqedonisë dhe Kroacisë dhe Zagrebit kanë ngritur kompaninë SEE Link. Qëllimi i këtij projekti është integrimi i tregjeve rajonale të kapitalit, pa kryer detyrimisht shkrirje apo bashkim të bursave me njëra-tjetrën. Bursat ngelen të pavarura, por njëkohësisht iu mundësojnë investitorëve zgjidhje teknologjike për të pasur akses në tregjet rajonale, përmes brokerave lokalë. Ky projekt është mbështetur edhe nga Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), me një grant prej 540 mijë eurosh, për të ngritur sistemin elektronik të kanalizimit të urdhërave për transaksionet.
VAZHDO TË LEXOSH MË TEPËR PËR TEMËN
Dossier/ Si po shqiptarizohet tregu
